Monday, July 23, 2012

LAI SIANGTHO LEH SCIENCE


Posted by: "Hau Za Cin" suante2002@yahoo.com   suante2002

Fri May 21, 2010 4:38 am (PDT)

LAI SIANGTHO LEH SCIENCE
 
Hau Za Cin
Tyrannus Hall, Shillong
 
Pasian in talent tuam tuam hong pia hi. Lunglutna leh deihdan, hoihsakte kibang kimlo hi. Zawhzawh lohna pen a tawpna hi lo a, mihing gensiatna ding omlo, mihing bukim cih om theilo a, Pasian bek in tua hihna nei hi. Science lam khantohna hangin Lai Siangtho (LS) thugen te a dikna (proof) tampi ki mukhia a, tuate pawlkhat hih a nuaia bang hi.
1. Leitung a bem hi, aktui bangin. Kum 500 pai khin hun laiin mi khempeuh in leitung a peek (flat) hi ci in um uh a, a peek bangin kimu takpi hi. Vangtung lam thusin mite’n a bem hi ci ngam bek uh a, tua bang a ci mipil pawlkhat in sihna thuak lawh uh hi. Isaiah 40:22 sungah, “Leitung kimkawt-a tu pa,” cih i mu hi. Leitung kimkawt ci ahih manin a bem hi cih Isaiah in a paisa kum 2600 hun, science in a muhkhiat ma in na gen khin hi. Tua hun lai mah in leitung pen a pek hi a, a nuai ah khuampi khat in do-a, a kikhangkhan hi ding in um uh hi. Ahizong in Job laibu sungah huihkhua a leng mai mai leh a hawmpi ahih lam hong hilh hi. “Pasian in mun awng tung ah vanpi zal a, bangmah in a len lopi-in leitung khai lingleng hi,” (Job 26:70). Kamsang Isaiah gen bang in leitung a bem hi a, Job gen bang in huihkhua a ki khai lingleng ahi  hi.
2. Leitung Ni kimvial in pai hi. Lk 17:24 in a gen mah bang in van mawng khatah khuaphelep pen mi pawlkhat te a dingin van mawng khat ahi hi. Tua in leitung ki pimpei hi cih hong hilh hi. Lk 17:30-34 sungah Topa hong pai kik ni ciang in pawlkhat te lo ah om ding uh a, pawlkhat te lupna tungah lum ding uh hi. Hih bang pen bangci om theih ding hiam? Leitung Ni kiim ah ki kimvial kei leh piang thei lo ding hi. Tua ahih manin Ni in leitung kimvial a pai ahih lam tulai science in a mukhia hi. Leitung langkhat ah sun hun (lo kuan hun) ahih laiin lei mong khat ah zan hun (lup hun) ahi hi.
3. Aksi te kisim zolo hi. Vantung etna TELESCOPE a kibawl ma in aksi te pen tul tampi pha dingin  ki um hi. A paisa kum 50 hun in Aksi pen tulza tampi hi cih kithei khia a, tua zawh tunai kum 25 sung in vantung a aksi omzah pen a tul a sim bek hilo in, SIM ZAWHLOH zah pha hi cih Science in mukhia hi. Kum 4000 paisa hun in Pasian in Abraham kiang ah, “Vantung lam en in la, aksi te sim in, na sim thei hiam, na sim khin zo hiam?” na ci hi (Piancil 15:5). Kamsang Jeremiah in dawng a, “Van aksi te kisim zolo in, Tuipi a sehnel te a kiteh zawhloh bang in…” (Jeremiah33: 22); Abraham suan leh khak te a pungsak ding thu gen hi. Banghang hiam cih leh aksi te Pasian bawl hi a, a bawl pa bek in a phazah thei hi. Mihing in kisim zolo hi.
4. Khuavak leh awging tawh Pasian thu puangzak ding gen hi. Mangmuhna 11:10 sung ah si luang te nithum zawh ciang in mi in a muh ding uh gen hi. Hih pen tulai a i Melmuh Tongsan (MT, TV) te lo tawh ahih keileh tua bang kimu theilo hi. Tua ahih man in LS in MT hong pian ding hong hilh khol hi. Khuaphelep i cih pen electric hi a. Pasian in radio-wave zang a awging khahkhiat theih ahih ding thu Job hilh hi. Ahi zongin Job in tua pen banghiam cih theilo hi. Tuhun ciangin AWGING (radio waves) leh KHUAVAK (khuaphelep) Pasian thu genkhiatna bulpi khat hong suak ta hi. Tua te MT, Radio, Film tuamtuam, etc te a hi uh hi. 
5. Leitung laizang Mei phualpi bang. Job 28:5 “Leitung ah nek ding ann hong po khia a, ahi zongin leinuai thuksung mei bang in sa hi,” ci hi. Tuhun science siamna hangin lei thuah tampi kithei cian ta a, tai 25-50 kikal pen leitang ngeina hi a, tua nuai lam pen buangnai bangin nem a, sik suan tui bang in sa a, tui bangin luangthei hi. LS in a gen bang lian hitakpi hi cih tulai science siamna in mukhia hi. 
6. Mawtaw pian ding gen khol hi. Nahum 2:3-4 sung ah, “Sakolleng te khuaphia bangin leeng a, meikuang bang uh hi,” cih i mu hi. Hih lai a Nahum in a mang sungah a muhte pen mei bangin taang uh a, khuaphia banga hat in kongzing khempeuh ah ki khawh ziahziah uh hi. Hih pen tulai a mawtaw te hi lian hi. Mawtaw pen Sakolleng tawh teh in khuaphia zah in hat a, leng liang takpi uh hi. Tua hi a, LS in a gen pen tangtung takpi hi.  
Lai Siangtho khempeuh science in a dikna (proof) muh sawm a, tampi mu khin in muh ding tampi omlai hi. Tuhun ciangin science lam khantohna hat mahmah a, computer cih khawng peuh hong thang mahmah ta hi. Hih pen hoih mahmah a, “Khawl Khuak Nei” ciliang uh hi. Computer zangin gam tuamtuam a laibu omte na sim thei a, na tei thei a, sum tampi na met hi. Sem in icih bangbang semthei ahih manin USA panin Japan a cina khei thei, at thei hi. Zum nasepna ah tangzang mahmah a mihing khat in kha khat a sep ding pen minit nih, minit thum sungin semkhin lel hi. Tulai ciangin computer theilo in nuntak haksata hi. 
Lai Siangtho, Pasian thubu hi a, a gen bangbang science in a dikna mukhia zel hi. Tua ahih manin ‘science is the study of the Bible or the facts,’ kici hi. Tua ahih manin LS pen thuman kikhumna laibu hitakpi hi. The Bible contains nothing but facts, and facts only. Tua ahih main LS gen thute hong tangtung toto dinga, hong tung khin veve ding hi (Mang 22:6). Kigingkhol un, vangam hong naizo hi. Leitung sawt nawnlo kha ding hi. 
 [April 8, 1995, Shillong Tyrannus Hall, Shillong]

PS: Sangkah laia Dalzazi (Diary) ah ka gelhte hong khah hi ing. Tua laiin internet om nailo a, type writer zong kizang lo in khut tawh ka gelh ngiatngiat te ahi hi. 
 
- HZC 

PAWLTUAM

Posted by: "Hau Za Cin" suante2002@yahoo.com   suante2002

Fri May 21, 2010 12:26 pm (PDT)



PAWLTUAM/ zusa man
 
 
Leitung ki pimpei in Ni leh Kha te hong thak zel a, hun lui ten mual khum in Hunthak leh nuntakdan thak hong kiheikhia zel hi. Nuntakdan lui te kinusia in a thak kizang to zel a, i pi i pu khang a gualnopna te mai lamah kinusia pahta ding hi. Tu in zong tampi a kinusia khin hi a, tuate lakah ‘Pawltuam’ zong kihel hi. Keizong ka theih zawh livei (kum 4) ka kuan a, tua lai ka hun zat dan leh nuam ka sak dante, lauhuai ka sak dan te ka gennuam hi. A thei nailo, a pai ngei lo zong bangzah hiam Zomite sungah i om ding ka lamen a, tua ahih man in bangci kimat, koi bang mun hi a, bang hun hiam cih saulo in ka gen masa nuam hi. 
 
A. Pawl- tuam: Pawltuam i cih ciang in Buhpawl pen puan tawh hiam, lai tawh hiam, tuam cihna hilo in, Buhpawl sunga Zusa awm pen a taikheh nading khempeuh ah, a kiim a zawi teng ah pang a umcip, a tai nading omlo a tuamcip (umcip) cihna hi.
 
B. Pawltuam hun: Singtang lonei te ading in November kha tawp lam in Buh kila a, December kha bul in kisat khin hi. Lo lai ah Tual ki ziik a, tua pen ‘Buhtual’ kici hi. Lo kham lak ahih manin tual zikloh in mun zang omlo hi. Tua Buhtual ah Buhphal te kipuakhawm in kisat hi. Nidang in tau kidawh a kicil hi. Tua buhpawl te a tual kiim ah kipai hi. Buh pen pawl tawh kium Buk kilam sungah kisung hi. Tua Buk pen ‘Sekbuk’ or ‘Buhbuk’ kici hi.
 
Lo lai ah Buh kia te tawm ding Zusa nam khat a awm kang ‘Pawlzu’ a kici te buh lak zawh ciang hong pung a, ‘innzu’ bel omlo hi. Pawlzu pen puang philhphelh a, a awm kang in limci mahmah hi. Lo lai buh kia te ne in a gaih uh ciang guah hong zu a, tua pen “Pawl delh guah” kici hi. Hih pawl delh guah zuk zawh ciang in lo lai a buh om sunsun te zong hong po pah uh ahih manin pawlzu te ading in buhpawl sung leh buhbuk sung ate a limci pen hong suak a, Pawlzu in buhpawl sung ah lut kipan pah uh hi. Hih buhpawl sunga zusa omte pen zan in ‘ngen’ tawh a kim, a zawi ah kipang a, mi khat in buhpawl tung ah diangin zusa hong hawlkhia hi. Tua zusa hong taikhia pen ngen tawh kikhuh in kibenglum a, tualthungkuah sung ah kiguang pahpah hi. Mi 4-10 kikal khawng in kipang a, mi nih khawng buhpawl tungah kidiangsak hi. Buhtual khat ah zusa 20-30 mat theih hi. Hih buhpawl kiim pen buhkung bul po lai ahih manin sun in kihahsiang masa a, sun a hah manloh te
zan in zong kihahsiang tawm thei hi. Kha tanglo zan in kuan te Datmei bei mahmah hi. Tua bangin buhtual khat zawh ciang mun dang ah kipai zel a, lo zau a let leh zanhah baih mahmah hi.
 
Buhbuk te zong a gei ah kipai in damdam kiumcip a, a nunung pen ah a zusa ‘hawlpa’ dingin zui a, a pangte kiang ah “hong hawlta ing ei” ci kawmin dam in buhbuk umna ciangkang tawh hong sat kheuhkheuh a, tua ciang buhbuk sunga zusa omte pen khatkhat in hong tuakkheh uh a, a zawi ah hong tai in, a zawi ah a pangte in tai suak saklo in ngen tawh na khuh a, a ngen ah awkte benglum in a thungkuah ah a pua pahpah hi. Hih siam leng a vekpi in kiman thei hi. A hawlpa in khat vei thu in hong hawlpah gawp leh zusa khempeuh lenkhat suah in tai gawp uh a, ki man khin manlo thei hi. 
 
C. Zusa matna: Zusa matna ding a tuam vilvel in “ngen” kiphan a, tua pen “Zusa ngen” kici hi. A zaina tong leh khap, a sauna laam khat leh anglang khawngin kiphan hi. A sau lam in a langkhat ah ngentang kibulh a, a langkhat lam ah ciangsau khat tawh a khaina ding kiphan a, khau kivawh hi. A ciangkang mong ah kilen a, pawlkhat in a lai ah len, a ngentang leh a ngen lang (half) khawng lei lak zusa zawi ah phah, zusa tai in tua ngen a phul ciang a ciang kikhiasuk a, zusa taang, awk hi. Tua zusa pen beng lum in thungkuah ah kiguang pahpah hi. Nopci ziah ziah veve hi. Sawm val khawng man leng i thungpi gik pah hanhan sam hi ei! 
 
D. Heih, keimah Pasal! Ka Bethlehem Bualkot nusia a ka Nazareth Murlen zuan a 1981 January a ka pem ma un ‘Pawlzu’ cih ka za ngeikei a, ka bil ngek ading in zaknailoh kammal ahi hi. Ahi zongin Murlen ka tun ni un, “Murlen ah lungdambawl pawi Pawlzu tawh kizang hi,” hong kicih ciangin Pawlzu theilo ka hih manin ka dot leh zusa hi ci uh a, lamdang kasa hi. A zingsang ciangin ‘zusa ciim’ ka meh pah uh a, tua ciangin pawlzu bang hiam cih ka thei a, bangci mat uh hiam cih ka thei naituan kei hi. Ka Pa Dal (Siapi Khai Za Dal) te zong a lawmte tawh va kuan uh a, tual thungkuah dim hong puak uh ciangin ‘kei zong ka kuan hun om ding a, tua ciangin bangci mat ding cih ka thei ding hi’ ciin ka ngaihsunsun hi. Tua bang ngaihsun kawmkawm in meikiangah tu in sianglo pipi in ka zusa ka em keukeu hi. 
 
Tua zawh kum guk hong kivei 1987 kum in Mualzen gam lo in kinei a ka lawm U Cin Ngaih Lian in, “Pawl Tuam ding kuan sawm ung hong zui in, kisin tawm ding, na khatvei paina ahih leh phamawhlo hi,” hong cih ciangin kei zong ka zui pah hi. Amau zusa matna ding ngen (fishing net) leh ann tuun hong pua in amau a ka zangkhawm uh hi. Nitum hun in lo ka tung uh a, lampi a ka ‘ngen ciang’ (fishing stick) satsate uh ka ngen uh ah bulh in khua hong zingta ahih manin Pawltuam dingin ka kuankhia uh hi. Pasal guk pha ung – U Cin Ngaih Lian, U Gin Deih Kap, Suan Ngaih Mung, Ngin Suan Thang, Dong Go Lian leh kei (Hau Za Cin). Kisiam hetlo ahih manin tampi ka taisak uh hi. Zusa te in buh koihna buk ah buh ne uh a, tua pen ngen tawh ka umcih uh hi. Zusa hong tai ciangin ngen tawh khuh in leilak ah kibenglum a, thungkuah sungah kipua zel hi. Kisiam nailo ahih manin ngen hong phul uh ciang bawh gawpgawp in ka man kha kei zel uh a, lo lai ah ka delh uh hangin ka
phazo tuan kei uh hi. Tua zan tungsolkhapi tangin nuam mahmah a, a tawplam, khuavakkuan lam ciang Pawl leh Sekbuk (Buhbuk, Ansal) ah a tam taina “a zawpi” ka theita uh a, a mansiam deuh lawm U Cin Ngaih Lian ka pangsak uh a, ka tuahsia lua kei uh hi. Buhtual khat ah khawl in ka em uh a, an tuun tawh meh in ka ne uh hi. Zan a ka nek bang teng uh ka kihawm uh leh giat (eight) ciat in ka tanglai veve uh hi. 8 x 6 = 48 khawng kiciahpih cihna hi. 
 
A thumveina ka pai lai un Buhtual ah zusa ka em uh a, ka nek laitak un ka gal vuah Sapi hong ham ka za uh a, tua ciang khawlsan in meizial in inn lam ka zuan uh a, zusa zong kamcip pah uh hi ding vakkhia ngam nawnlo uh hi. Sapi pen kizahtak ciat hi. Ka zusa em gimnam uh za hi kha ding hi. 
 
Kum 1991: A tungah kum 1987 pawltuam ka gen khin zo a, lauhna tawh inn lam kiciah, kizuan hi napi hih kum in tua bang ka tuak kei uh hi. 1987 a ka tuak uh zong makaipipa in kei hong hilh sim bek a inn tun ciang lawm dangte hihilh ngam pan bek hi. Ken tua bang pen vasa ham lamdang deuh kasa lel a Sapi ahih lam ka thei kei hi. Hih kum in zusa lah tam lualo ahih manin tawm bang a kisiamzaw deuh hangin kiman tam tuanlo a, mihing khat in zusa 14 pai khawng bek kiman hi. Buhbuk sung sangin buhpawl sungah tamzaw hi napi lo pen zangsung hilo khamlakpi ahih manin zusa umcih ding ollo hi. Lo zong kigamla a, lo khat leh lo khat kikawmna gamla leh kigim lua ahih manin sawt kivak zolo hi. Kelcilui gal gam lo in a kineih kum ahi hi. 
 
Kum 1993: Hih kum in valukkhuai keen nuai phei Rabung tawh gamgi kawn kiang teng lo in kinei a, gamla ahih manin kileh in kikuanlo hi. Gamvak sapel giak kawmin kituam a, vot lua ahih ban ah a gam daamlua, tuikailua ahih manin zusa tamlo a, zan khat in 52 khawng mi 4 in kiman thei bek hi. Mehkhat kimanzo liailiai cihna hi. Hih hun in ngalkhat “puul” leh zawng “puul” khawng kimu thei zel ahih manin ki tuahsia lua lo hi. Sapel gamvak kumpi in kham ahih manin sakap samat kiphallo a, sa “puul” muh leh bek kila thei hi. 
 
Ahi zongin zusa tam pen kum 1994 ahi hi. Traupi kici gam, hauhpi kum a lo neihna Murlen khua gal mual gam hoihna lo in a kineih kum simin zusa tam hi. Gam zong lumzaw deuh ahih man hi ding hi. Lociing sawmli val lak pan lo 18 khawng bek ka tuam man uh a sun a sa puul zon ki ut zel ahih manin zanhak in kituam ngeilo hi. 1994 Masi leh Kumthak kikal hi a, nitak ann kham zawh ciangin upate in hong paipih vua Buhsatna tual khat ka ah buhpawl kiciang viatvuat khat ka tot uh leh (a tung ah ka dian uh leh) lo nawl ah a ging gamgam khat ka za hi. Lawmte kiangah, “Tua a ging gamgam bang ahia?” ka cih leh tawmvei ka khuangaih dide khit uh ciangin zong bangmah zalo uh ahih manin “bangmah hi kei” ciin giahbuk lam hong zuatpih uh hi. Kal thum khawng suan pan cih ciang Ngal hon ka phawng uh a, lo sung pan lo nawl ah taikeek ngeingai uh hi. Kitheikhol hileh tua zan zong “ngal puul” kimu kha ding hiven! Kumthak muakna ding e. 
 
Zan nai 11:00 tan khawng ka tuam zawh un giahbuk ka tungkik uh a, a tam manpen kidemna ka nei uh a ko mau thungkuah ciat lehkhup in ko mat zusa bangzah pha cih ka sim ciat uh hi. Kei a “tei tawipa” in zong ciangkang tawh 6 ka na satlum a, a tawmman pen ka hi kei hi. Lupma in ka em khin uh a, zingsang ciangin tei tawi (giahbuk ngak) Pa Pau (Upa Cin Pau) em ding omlo in ka hihpih khin pah uh hi. A thau tata 33 khawng mi 7 nek dingin 100 val ka mat lak uh pan in ka tengkhia uh a, tua te a huanpah hi. 
 
Zan thum sungin zusa 320 khawng ka man uh a, pawlzu kining gawp, kikham gawp mah leh pawltuam nuam kisa deuhdeuh a, kei hial hoh ka siam deuhdeuh pan hi. A hawl leh a pang a lem dandan in ka kikhekzel uh a, Pa Hau Za Nang buhtual a a lian vive kua ka mat laiin kimuang pian in ‘tu zan kei a man tampen hi ning’ ciin ka gen a, ahi zongin buk ka tun uh ciang ka sim ciat uh leh kei mat 21 bek napha in, lawmte in 25, 26, 24 cih khawng na man uh hi. Kimuan na bang hiau kei mawk ei. 
 
Nuam kisa mahmah hi ding hiven, cik ciang pawltuam in ka kuankik thei tam cih ka siamsinna Shillong vangkhua pan ni 50 vingveng a pai khit zawh ciangin ka ngaihsun kik hi. A nopna taktak pen gensiamna tawh kilakkhia zo lo a, kamsiam in banlo hi. Thu leh la siam minthang Shakespear in zong pawltuam kha henla, a thu hong gelh kik leh a nopdan, a hihna taktak kilangsak zah dongin a gelhsiam tuan peng ding ka um kei hi. 
 
Awle, kum hong kivei a, hun leh nite hong beibei kik mateng in hih bang HUN NUAM pawltuam kimu kik pak nawnlo ding hi. Lungzuanhuai lua sa ing. Hih kum pawltuamna lo pen ka nu hong nusiat kuma lo neihna ahih manin lungsim ah thu tampi hong ngaihsun kawm sak a, pawltuam zong a nop ding zahin nuamzo lo hi. 
 
“Na nua ciang vailo kuan in, zupawl tuam ing sen tunnu aw, 
Sa bang na tatna, von teng na khualna lote tulta, 
Galkhua dak in maimit suan leng laidip nem in, 
Lakmai luankhi in zel, Lai ah na sang, 
Koi ah sawlbang heita na hiam, ka sen tunnu aw. 
 
Albang dah om lohna thangvan siang na tun ciang, 
Na tawi sanggah von mom no teng hong ensuk inla, 
Na heina mun leh mual hawla ka vak kawikawi lai un, 
Na sakmel muh ding lah omlo zongin, tun aw, 
Anbang kong it man uh hi, mu bang kong ngaih man uh hi. 
 
[February 20, 1995 SHILLONG]
 *********

No comments: