Wednesday, July 25, 2012

Cik Ciang Koi Ah Ih Ciah Nawn Diam?



Cik Ciang Koi Ah Ih Ciah Nawn Diam?

 Posted by: "Cope Suan Pau" copespau@yahoo.com   copespau

Thu Jun 24, 2010 6:26 am (PDT)



              
                   Cik Ciang Koi Ah Ih Ciah Nawn Diam?

I.          Thuphatna
           Tulaitak pen Zomi te leitungbupah ih tai ngeingei laitak ahi hi. “Minbang pianna Pupa Zogam” nusia in “Minthang Malaysia” ah “galtai” min pua in a tai zo teng ih tai ngeingai hi. Atai zo lo teng bekmah ih gamah om lai dan hi. Fashion pi khat hong suak a, gamdang tailo te mibanzolo bang khat suak hi. Nidangin gamdang pai ding hong kikhak ahihmanin kuamah ih pai zo kei hi. Gamdangpai khat peuh om leh nasia ih sa mah mah hi. Tu leuleu ciangin ut peuh in ih pai ta hi. Hih thusunna pen critical pian mahmah ahihmanin, limtak nangaihsutsak ciat ta un. Zomi te' kalsuan zia movement pen socio-religio- political perspective lam pangpan etna hi a, sia hi pha hi ci in deihkaihna bias bangmah kihel lo hi. Ngaihsut kak ding deihna bulpi ahi hi.

      II.          Kawlgam Zomi te’ Role En Pak Le’ng
             Zomi te  tangthu 800AD pawl en kik le’ng, nidang in tu a ih Zogam cihna ah teng masa hi lo h’anga, zanggam mah pan galtai to khin ih hi hi.
1500 masiah Kalay, Kabawl Valley ah sawt pi ih om khit ciang, khamtung Ciimnuai ah ih pu te na tai uh a, tua pan in mun tuam tuam ah kikhen kik in, minam, beh, le phung tuamtuam ih suak hi.
1890s British te hong tun’, sangmang te hong pai khit ciangin mibangin ih civilized to pan a, Pasian biakna Christian ngeina sungah ih nei thei hi. Ngeina lui sunga animism upna te nusia in ngeina thak sungah Tapidaw akici Kawl kammal zanghin Christian ih suak to to hi.
1940s Japan gal hong tun’takciangin Zomi te ki khantohna hong kilamdang hi. Khamtung Zogam ah motorcar khawng hong tung to hi. Pasal te’n sam met in, numei te’n nik tual teng ta hi. Lai le pilna manphatna thei in sang inn ih hanciam mah mah hi.
Suaktakna ngah hun ciang Kawlgam tawh ih kipawl a, U Nu Parliament hun sung 1950s pen “leitung hoih lai hun” ci in ih ciamtek hi. Nutakna nuam ih sa mahmah a, khua bang mah ih phawk kei hi.
1960s Bo Ne Win Revolution hun sungah zongh Zomi te khua ih phawk nai kei a “Bo Gyoh Ni Vuan, zingvaihawmna, Doh Bama Pi, Kil bang khang hen, kil bang khang hen aw!” ci in ningzu aisa tawh thupha ih pia ngekngek hi. 1967 kum in Kawlgam bup an tang neek ding hong kicin’ nawn loh tak tek, hunhaksa hong tun’lam ih phawk kha pan hi.
1970s BSPP hun U Ne Win party khat bek ukna nuai  ah, Zomi te’n Chin State cih gamke pi khat athu in ih ngah a, Ne Win vaihawmna nuaiah bangmah tang ngam lo in ih om ciat hi. Socialism hoih maw hoih lo cih thei peuhmah loin Zomi te’n an kham lo ih hihman in Kawlzangah akhua akhua in lal ngeingai hi h’ang. RTB le RTC ih cih motor pi te tawh zanggam pan antang hong puak to zel hang zongh, kicing zo tuan lo hi.
1980s hun sung, Socialist Economic hun sung Zomi te sumbawl ding mit kihong in, Bombay le Zangkong visa kullo in “na-le-hmuh” tawh ih kawm ziahziah thei a, Zomi sumhau tampi ih om hi. Hih hunsung ah biakna lam kha khanlawhna nasia takin ih nei hi.
1990s SLORC hun sung ciangin, sumbawlna hong hoih nawn lo leuleu in, gamdang zin hun hong tung ta hi. Passport kipia a, gamdang kong ki hong ahihmanin, Zomi te gamdang ih pai ziahziah ta hi. Nasem sumthalawh ding le Lai Siangtho sangkah dingin ih tampai pen hi.
2000s SPDC hun sung pen UNHCR te’ hong hanciampihna tawh REFUGEE hun hong tung leuleu ta hi. Malay kumpi te phalna le deihsakna om peuhmah lo pi in, “Minthang Malay” ci in Zomi te’n inntual in ih zangh zihziah bek ta hi. “Kawl kumpi gilo ihneih khak, Zomi te’ thupha” ih ci nuam ding hiam? A tai zo tengin “galtai” ih suak zo bek a, atai zo lo te ih gamah a ki nusia suak hi.

III.           2010s: Zomi Diaspora maw; Kawlgam Kitelkik Hun?
             Tu laitak Kawlgam kitelna thu tawh ih buai mah mah laitak ahi hi. Gamsung kitelna ding vaitawh kisai, gampua pan ih buaipih ciat mah mah hi. Gam thumna tung khin te le tungnai lo Malay ah thaam lai tengin, Kawlgam democracy ngah takpi le ih ciah kik nawn diam? Nuntakna haksat manin India lamah ana lal to khin uh ih sanggam Zomi tampi na om a, tua te pen tulaitak Kawlgam Zomi te thu ih gen ciang, amau kihel lotawh kibang zel hi. Tu laitak Malay le leitungbup ah Zomi te galtaina ah amau kihel lo uh hi. Nung in Carey Tuangpu in alai at na khat ah Meitei gal hong pian pen Zomi te’ thupha hi, India lam te le Kawlgam lamte kilomkhat thei nading hi ci in gelh hi. Zomi te in ih gam le lei ih it takpi hiam? Ahihkei le, leitung khankhat sung nuntak nading gamnuam khat ah peem lel ning ih ci hiam?
             Zomi Diaspora?
             Nung in Dr. JM. Paupu in a research bawlna ah hi banga Zomi te leitungbupah ih kithehthang pen, twenty-first century Zomi evangelical diaspora akici thei diam? ci in dotna hong nei a, ke’n zongh dawnna pawlkhat ka pia hi. “Zomi in diaspora for World Evangelism” thulu bang in tu ni Zomi te kalsuan takpi hi le’ng lungdamhuai mahmah ding hi. Tu ni in Zomi te leitungbup Evangelism ding ih ngaihsun hiam? Ahihkei le gilpi khapkhat ading nuntakna nuam zawdeuh mun zong ih hi zaw hiam?
First century Judeo-Christian te leitung mun tuamtuam ah akitheh thang na pen, CHRISTIAN UPNA KISUKSIAT hang hi a, gilkial man leh an khamlohman hi lo hi. Twenty-first century Zomi te tu ni in, leitungbup ih tun’na pen CHRISTIAN UPNA KISUKSIAT PAULAM a, atatakin gilkial, ankhamloh man ahi zaw hi. Zomis are today seeking a better life by applying asylum for refugee status.
Akua akua ci loin UNHCR te’n CHIN minam ahihnak le Kawl kumpi’n biakna tawh bawlsia hi cih thu sang thei ahihman in, Zomi khempeuh PASIAN MIN le CHRISTIAN BIAKNA MIN suangin REFUGEE GAMBEEL ngah ding ih hanciam mahmah laitak hun ahi hi. Zomi te pen tang om minam hi loin , kipawl om minamte ahihman un atun’tun’na mun uah, biakna bawlin kipawlna nei uh hi. Tua kipawlna biakna te ah Zokam pau Zomi te bek kipawl ahih zel ciangin Pasian thugen pen minamdang te ading hi thei lo zel hi. Minamdang te kiangah Pasian thu gen ding ih kithawi ta hiam? Ahihkei leh, midang te' hong muhna ah "Zomi te'n Pasian thusungah nungta thei tatak nai lo uh hi, amau le amau peuh ki suamsuam lai mawk uh hi" ci in, midang te' Pasian thu genpihding kisam lai te peuh ih hi lai zaw kei hiam?

IV.             Thukhupna: Mai lam Zomi te’ Identity
              Kawlgam sungah Zomi te’ identity kician pen, CHIN-CHRISTIAN hi. Leitung mun tuamtuam a om Zomi te’ identity pen bang ahi ding hiam? Ih peemna gamah ih second generation te in tenna gam te’ kampau hong siam mahmah ta ding uh a, tu ni a nungta lai teng ih om nawnloh hun, third generation, fourth generation ciangin “Ka pu/pi pen Bumese te ahih kei le Asian te hi cih ciang khawng hong hi ding hi. Ih Zopau apau lai zongh in US a te bang, American awsuah khat tawh pau ta ding uh hi. Europe a te’n European awsuak khat tawh Zopau hong pau malmal kha ngel ding hi. Tu ni in Tedim khuasung khangno te pau pen nidang a Tedim pau tawh awsuah kikhai mahmah khin a, nidang ciang Tedim kam ih cih Tedim khuapi sung pau pen aw tuampi khat hong hi ta ding  hi. Tua hun ciangin, leitung mun tuamtuam a om Zomi khangthak te le Zogam, Kawlgam, Vaigam a om Zomi akici te Zokam tawh akihopih thei lai diam? Tua hun ciangin Zomi te' identity pen
CHIN-CHRISTIAN mah ahilai diam?
             Gamdang a, migam nuam mahmah vantunggam abang gam ah akhangkhia Zomi khat in tanglai pupa gam ahi Zogam Chin State ah ciahkik ding amangmat lai ding hiam? Tua hun ciang, tu hun Chin State pen Zomi te' teen na Chin State mah ahilai na diam? Tu ciangciang Zogam pan a khangkhia kawlgam ah ulian suak te kuamah Zogam aciah kik om nawn mel lo hi. Gamdang, na khempeuh abaihsa kicinna ah suakin akhang khia khat in bang mah kicin lohna Zogam ah aciah nuam nawn diam?
Cik ciang koiah ih ciah kik nawn diam?
Suanpi

Philip Cope Suan Pau

ARMS: All Racial Mission & Theological Studies
Yangon, Myanmar
------------ --------- --
Dear U Suanpi,


Tu laitak Zomi dinmun hong lakkhia na hih manin na 'critical analysis' pen hoih kasa mahmah hi. Mailam Zomi identity ding tawh kisai in "Zokam khenlamah Zomi ihi lai diam?" cih bangin tuma lamin ZONET ah ka na atzo hi. Na cih bangin tuzawh khang nihna, khang thumna ah Zopau, Zokam pen tu laitak aate tawh kibang nawnlo ding, khangthakte bangin hong zang nawnlo ding hi lai hi (kei upmawhna ah). Tua hi a, i pau, i ham khen lam ah minam khat i hi lai diam cih pen lungsim nei khempeuh in ngaihsut dinga pha hitak pi hi. Kei ngaihsutna ah bel English i zang phial zongin, Kawlpau i zang phial zongin, etc. Zomi ihihna i phawk nak leh i minam beilo ding, manglo ding ka ci nuam hi. Ahi zongin minam khat ciamtehna pen pau leh ham, lai leh ngeina te na hizel hi. Tua hi a, Zomi pen a mangthang kuankuan hita hiam... ngaihsut hun takpi hi.

A nihna ah, Zogam ah bel kuamah a ciahkik nawnlo ding hi takpi hi. Kawlpi ciangciangah a teengsa te zong Tedim ah ciahtoh kik ding pen utpha mello ding uh hi, a ut pawlkhat a om hang, a utlo tamzaw ding hi. Paisuk, paitoh nuamzaw; vanzat kicing nekzon olzaw. Tua manin ngaihsut huai pawlkhat om takpi hi.

Zomi te pen a kipawl, a semkhawm, a kihual i bat hangin a tuam tat tek, a tang peek tek ihi hi. Kipawlna i cih zong cihmawh kipawlna tawh kibanga, minam leh gam itna taktak omlo tawh kibang hi. Mimal khat in midangte pen vanzat (commodity, item, tools) bangin mu hileh kilawm hi. Hausa ka sep leh mipite pen ka nasemte, ka sub-ordinate te; makai ka hih leh mipite pen ka kisap banga ka hei kawikawi, ka nawh kawikawi theih, to serve my purpose to achieve my self interest; kipawlna khat ah ka kihel leh kei leh kei ka kilapsangna ding, for my launching pad; etc. etc. tua danin ngaihsun hi le hang kilawm hi.

Tua hi a, kuamah minam leh gam it taktak omlo tawh kibang hi hang. Tua pen koi pan kipan a, bang huna kipan a, bang hanga Zomi te kilomkhawm theilo, pangkhawm theilo, kigawm theilo ihi hiam cih pen Research nakpi taka bawl huai hi. I hai man hiam? I pil man hiam? I theihloh luat man hiam? I theihluat man hiam?

Tu a i pai dan in i pai toh zel leh, "Koi Mah Ah Cikmah Ciang I Ciah Kik Kei Ding A, Zomi Zong A Mun Mun Ah A Mangthang Ding Hi" ka ci nuam hi. Tua ka cih ciang pessimist ka hi kei a, ka muh dan leh ka updan kong genna hi, keima ngaihsutna, my humble opinion.

Kong kup theih ka lungdam.



Hau Za Cin
Phuitong Liim

No comments: