Saturday, July 28, 2012

How big is your world?


Posted by: "Hau Za Cin" suante2002@yahoo.com   suante2002

Tue Jul 20, 2010 7:31 am (PDT)

How big is your world?


Nisim in laboratory ah nasem in ka om ciangin ka kiim ah hong umcip pen baang hi mawk hi. Ka ciah ciangin ka room ah ka om a baang li mah in hong umcih hi. Nikhat a hun a tamzaw hih baang li umcih in kizang ahih manin leitung khuadakna pen TV, internet, newspaper khawng bek hi den mawk hi. Tua te in bang gen pen hiam i cih leh mite in bang hih uh hiam cih hi a, a tamzaw te nasep pen baangli sunga kikhumlo, inn pua a baang omlohna tuallak a gamta te nasep tampi hi. Sydney Olympic a tamzaw inn pua hi a, politics hi leh inn pua thu hi a, kimawlna cileng a pualam thu hizel hi. Innsung sangin innpua zai zaw a, taanzau zaw in lian huam zaw hi. Tua in hong ngaihsutsak khat om a, 'innsung bek a kikhum sangin innpua ah dakkhia leng taangzai zaw hamtang' cih hi.


Nang e le?


Na lungsim innsungah kikhum bangin neucik, toicik ahi kha hiam? Baang li in a umcih tawh a kibang kekna ding a om nawnlo lungsim ahi kha hiam? Ahih kei leh innpua ah om bangin lianpi taanzau tak, a kihong lungsim ahi zaw hiam? Innkuan sung, khuasung, beh leh phung ciang khawng bek a huam lungsim toi na nei kha hiam? Na khua na tui kantan in minam leh gam leh leitung mihing te ciang a khual lungsim tanzau ahi zaw hiam? Limtak ngaihsun kik mah dih; na lungsim in koiciang huam takpi hiam. Na huamna ciang nang na tel pen ding hi.

"Ni nungzui" ciang khawng leltak a ngaihsun i pupa te lungsim tuhun leitungah kimang thei nawnlo hi. Khuata khat bek kikhual huna lungsimte tu hun ciang kizang thei nawnlo hi. A taktakin ci leng "ni nungzui" i pupate in a deihna uh pen a neih a lam uh, a lim a al a nek ding uh, a nuam a nuamlo a thuak ding khempeuh uh meltheih sung bek ah kizeek henla, meltheih u leh nau kheng kei leh cih a deihna uh hilel hi. A lim i nek leh i u i nau tawh ne leng; mi ta mi tu tawh i gualnop sangin ei ta ei tu tawh gualnuam leng cih a deihna uh hileltak hi. Angsung thei lungsim hi. Huaiham lungsim hi a, a huam zau hetlo lungsim toi ahi hi. A taktak in ci leng 'ni nungzui' cih pen mikangte kisapna bangah cousin hi lai mawk ahih manin sanggam, unau hi lai hi, tua bang kiteen pen incest hiphial mawk hi. Innkuan khat kiteeng himawk hi. India gam ah Kala/Vai te in amau khuapih te tawh kiten pen 'unau kiteng' (incest) hi ci uh a, khua khat kitengsaklo uh hi. A zi ding, a
pasal ding uh pen khuadang pan pui teekteek uh hi. Zomi te in khua khat genloh sisan kinai ciikteek kilasak mawk hihang. I lungsim toi, i angsung theih, i ngaihsutna toi lai hun thu hi.Â
Â
Â
Hih banga kitheisa, kinaisa sungh leh pu in i kizon kik zel ciangin i kinaihna, i ki meltheihna kikhan theilo a, singtung kah bang hilel hi. Kahto in kumsuk kik; kahto kik zel tawh kibang hi. Singbul kimvial a taitai tawh zong kibang hi. A ngeina teng mah tawh kithei den, kikhawl den, kinai den cihna hi. Tua in i lungsim toisak a, tua in i leitung muhzia liansak khollo hi. A kingaia kiteng te phamawh kei, ahi zongin hunlui hun ah bel kingai ta kei leh kipuisak hi mawk hi. Midang ngaih neizaw phial leh zong 'na pute tanu' kici se hi. A ni a nopni, a dahni in a hehnem ding, a panpih ding, a khoi ding, a khual ding cih deihna hi kha ding hi. Sisan kinai leh ki itna, kikhualna bel lianzaw thei mah hi. A kul leh zong kihilh ngam, kitai ngam hipah hi. Midang khat hi leh hilh ngamlo tai ngamlo dinga, kitotna, kisiatna piangin innkuan nuamlo suak ding hi. Ni nungzui hi phot phot leh bel thukim takei leh 'thuak keikai' ding hilel a, kilemna omzaw hiding hi.

Â
Â
Midang apantah ngamlo, midang tawh kizopna a bawl mengmeng utlo minam ihihna kilang hi. A haksa a phu nuamlo, a olno bek tawh a kimang thei ding a ngaihsun Zomi nam kihileltak mawk hi.
Â
Â
Tu hun ciang leitung huih nungin hong nawk kha ta a, Zomi bek hilo India kala mivom te nangawn gamdang a tun uh ciang nungak leh tangval khut kilen in khualai khawngah hong vak luanluanta uh hi. Khut kilen bek hilo in mikang dan zangin hong kinam tuttut lei peuh uh a, tukhawm leh kikawi ngamta uh hi. Tua bang peuhmah India omlai hi leh hih ding cih thadah ngaihsun ngamlo ding uh hi. Mihing suahtakna gam ah a tun uh ciang amau zong 'vasa khahsuah' a gen mah uh bang sam hi. Zomi zong tua bang mah. Lawm kingaite khut kilen ziauziau, tukhawm ziauziau ta lel hi hang. We have come a long way. Nu leh pa, pi leh pu te in bel hong awi hetlo kha inteh; zong tuabang dingin hong ngaihsun lo ding uh hi, amau ngaihsutna pen 'hua hunlai' pek a hilai ahih cianga.
Â
Â
Hibanga leitung huih nungin hong nawk khakna mun ah ei zong i lungsim i liatsak ding hilo hiam, ka ci hi. Lungsim liansak ding cih ciang i beh i phung ciang bek, i u i nau ciang bek huam ngaihsutna te paikhiain minam leh gam ading ngaihsut huai hilo hiam ka ci nuam hi. Ko khua ah tua pau kizang cihcih hun nawnlo a, ko tua kuam, tua beh, tua pawlpi cihcih hun nawnlo hi. I vekpi a khantohna ding vai kikup hun hi a, i vekpi a khantoh ding ngaihsut hun hi. Minam khantohna dingin mimal khantoh kisam a, mimal khantoh kei leh minam khangto theilo hi. Mimal khantohna i neih ciangin a meet ne ding minam hi hen la, beh leh phung leh khua leh tui bek hi kei leh hoih ka sa hi. Mimal khangto khat a om ciang "ko a pa hi" "ko khua pa hi" cih i gen tam luat ciang a huam lianzaw minam in suplawh hi. I lawhcinna, i khantohna in minam ban hen la, u leh nau sung pen gen kullo a hisa hi. Tua bang kalsuan dan i minam sungah i hanciam kik ding kisam mahmah hi.
Â
Â
Na lawhcin ciang, na khantoh ciang nang leh na tanau ciang bek ah tawp kei leh minam in meetpih ding hi. Nang leh na innkuan pih teng bek in na khantohna na gaih kiuhkeuh uh ciang minam sum hi. Na khateh minam in a top theih ding kisam hi. Lawhcing ta ing, nuamsa ta ing cih ciang minam leh gam na khual nawn kei a, nang bek nopsakna na zon leh na minam sum dinga, na vaang a bei ciang nang zong na sum dinga, na keu ding hi. Tua hun ciang kuamah in nang hong don nawnlo dinga, minam kidon kei leng minam kisum ding hi. Tua manin na nopsak hun ciang zong minam leh gam ading na khualna a bei ding hoih tuanlo hi. Nang zong na minam pelh in leitungah na khuasuak tuan kei ding hi. Hauhna kip denlo a, liatna zong kho tuanlo hi. Zawng den ding cih om tuanlo a, hai i sak mahmah khat zong ulian suak mawh lo hi. Tua manin hi kisa lua in minam leh gam na kin bawl kei leh tua minam leh gam in zong nang hong kinbawl kei leh sawt na nopsa tuan kei ding hi. Minam leh gam
nasep pen i hih theih bang tek a sep ding ahi hi. Kidang koih theih cih bang omlo hi. Lungsim liatsak kul hi.
Â
Â
Nopna dahna a om ciang minam khat pen kikhual kul hi. Kihuai kul hi. Ki it diamdiam ding kisam hi. Daipam lama mizawng khat i phawk sinsenna pen i thupi na hi a, minam i itna hi in; tua te mangngilh a khuapi laizanga u lian khat bek i pi bawl keeina pen minam thupina hi masa lo hi. A huai kul khat huaina, a kep kul khat kepna, a dah a kap khat khualna pen thupina hi a; a nuam a thupi bek delh ngengngangna pen picinna hi khin khollo hi. Germany ah Zomi khat luang pham loh a om den cih pen ngaihsun taktak leng Zomi te aw, minam thupi ihihna hi masa khollo dingin ka um hi. Malaysia ah, Delhi ah, Singapore ah, Korea ah, Japan ah, USA ah -- Zomi te in tua bang haksatna tuak, tua bang dahna tuak, tua bang huai kisam om cih i zak ciang i sep kei leh -- Thupha Ngah Minam kici aw, A Khangto Minam kici aw, Topa Pasian in a nei Minam kici aw.... na zuaupi hi, umveih. Zomi kipawlna, Zomi ka it ciin kam dimdim in i pau hang i mi i sate khuallo, donlo in om leng
bang hiam a phattuamna, bang hiam a metna, i thupina om khollo hi. Mipi kikhop cianga amai gual a tutna sangah nektie awka tut liatluat pong ciang khawng bek thupina hi khollo hi. Makaipa, siapa ci a mite hong theih, hong nohset ciang khawng bek thupi khollo hi. Minam makai, gam makai cia mi deidan nei a nasepna zong minam itna hi lo a politics hizaw hi.
Â
Â
Tua ahih manin Zomi te in lungsim lian i neih ding kisam pha mahmah hi. Hih sanga khantoh zawk i sawm a, hih sanga sangzaw i phak nop leh kisin taak mahmah ding hi. Minam banga mite in hong theih ding i deih leh i kisin ding tampi omlai hi. Tua kisin ding tampi lakah ei unau sung, ei beh sung, ei khua sung, ei kual sung cih bang ciangciang bek huam lungsimte i kek a, i liatsak a, lungsim tangzai leh Zomi bek mah cih lungsim i neih kisam hi. Tua hilo a, ko tua pau zangte hi ung; ko tua beh te hi ung; ko tua khua kiim teng hi ung; ko tua pawlpi te hi ung... cih bang lungsim i neih kiukiau den leh minam 'ZOMI' bangin khangkhia khol kei ni. Minam dang lak ah thelthang in mangthang lel ni. Zomi cih leitungah minam bangin hong kiciamteh khol kenteh. Mite minam i suahna mun ah a Zomi teng mah kimu khawm luailuai ding hi hang.
Â
Â
Minam khat a hong bawlpa in minam khat a i din ding hong deih in ka um hi. Tua bang ahihna dinga ze-etna te zong thuakzo ding leh palsatzo dingin hong ompih ding cih ka um hi. Minam thupi hihna dinga hong dalte enlo in minam thupi Zomi i galmuhsa lui gala pen bek mitsuan kawm in luineute kantan pheiphei ni.
Â
Â
Â
Hau Za Cin
Phuitong Liim

Minam khat neih ding a hoih:



Minam cih ciang pianna gui kibang, ngeina kibang, zat leh zuih kibang, biakna upna thupi sakte kibang cih bangin a paipi khat kibang hamtang hi. Korea te ngo mahmah tase le uh vompi suan hi cih khat i za ngei hi. Zomi kici te ngo mahmah khol takei leng Nisa in a kap ngei vetloh suanghawm, kua hawm "Khul" pan piang kici leuleu hi.


Tua pan piang khempeuh tuni in 'laigui zom' i ci a, minam khat ihi hi. I kibatna om hi peuhmah a, tua kibatna omte i khahsuahloh ding thupi mahmah ding hi. Minam ciamtehna khat, minam puan khat, minam dial khat, minam pau khat, minam ngeina biakpiakzia khat, minam ngeina kitenzia khat, minam ngeina kivui dan khat, minam ngeina kipahtawidan khat, minam sung mimal khempeuh thupisak (value system) a kibang khat, etc. cihbangin i neih kisam ding hi. Tua bang anei ngeisa ihih ding uphuai hi. Tua neih ngeisa pen kepbit zong kul ding hi. Kepbit a hih kei leh a thak piang dinga, minam thak piang ding cihna hipah hi.


Minam khat hite in minam puan a silh uh ciang kibang hi. Minam Lam a lah uh ciangin kibang hi. Minam pau a gen uh ciangin kibang hi. Minam nopni dahni zat dan a gen uh ciang kibang hi (Customary Law kibang). Ei zong a kibang nei thei leng, zang thei leng hoih ding hi a.


Minam khat sungah innkuan bangin genteh pak leng, nu ding kisam a, pa ding kisam hi. Nasem ding khangno kisam a, minam mel kilahna ding nungak melhoih kisam hi. Lametna hong neisak ding naupangno kisam a, thudot kamdot ding pitek putek kisam hi. WC bawhlung mah bangin i khialh khak leh a dik a maan a kipankiksak ding referee i kisam hi. Minam sung bitna dingin galveng kisam a, midang tawh kilawmtatna a bawl ding gamkek diplomats kisam hi. Sia in pha ta leh a puah a huai dingin minam Nu kisam a, genhak in hilh hak tase leh a kem a khoi ding Pa kisam hi. A hoihlohna khat om leh a kiphawksak ding 'phun hat' pawlkhat kisam a; phun hat te a nial ding 'phun hat zawsem' pawlkhat zong kisam hi. Sia leh pha leh a phat nuam veve angsungthei honkhat kisam a, hoih in khangto ta leh a hoihsem a khangtosem nuam a huaiham honkhat zong kisam hi. Phunlo paulo a a sem ngiatngiat a kisap mah bangin sem in sem takei leh kampi bek tawh a awngawng, ama sepsa bang keek a a gen
thei honkhat zong kisam zel hi. Ama sepsa nangawn ah pahtawina a lamen lo a kisap mah bangin, mite sepsa khempeuh ah a minpha a ngah nuam honkhat zong kisam hi. Pahtawina kipia kei leh a thadual pah mi a kisap mah bangin pahtawi takei leng a khawl tuanlo maban a zom den mi zong kisam hi. Mi khut ah gul man nuam hon khat a kisap mah bangin ama sepsa na ngawn ah 'ka sepsa hi' a ci nuamlo zong honkhat kisam hi. Kipawl in semkhawm siam a kisap mah bangin mite tawh a kipawl thei vetlo zong hon khat kisam hi. Thu ngaihsun siam a kisap mah bangin a ngaihsut masaksak a awtpihpih pawl zong kisam veve hi. A pil a kisap mah bangin a kipilsak zong honkhat kisam a; a hau a kisap mah bangin a kihausak zong kisam zel hi. A zuau ngeilo hon khat a kisap mah bangin a mutmut thei pawlkhat zong kisam a; a khem ngeilo mi a kisap mah bangin mikhem tawh nekzong thei honkhat zong kisam veve thong hi. Phat kei leng a khasia pah pawl a kisap mah bangin phatphat taleng 'phat tak
hi keng' a ci pawl zong kisam zel. Heh leh a hehna cillum tawh a valh pawl a kisap mah bangin heh leh vompi halungvei bang pawl zong kisam zel. Mite in pil teh cita leh amah leh amah pil a kisa nailo honkhat kisam a, mite in hai teh cita leh pil ing a ci nuam mi zong honkhat kisam hi. Pil mahmah taleh a pilna a kizang theilo mi kisam a, hai mahmah taleh a haina minam bukimsakna ding kisam om hi. Hau mahmah minam a khual vetlo kisam a, zawng mahmah taleh minam ading a piakhia den zo mi zong kisam hi. Minam minam cihcih kul kei a ci pawl zong kisam a, minam it ding minam kep ding cih a gengen pawl zong kisam hi... and so on...


Guai, minam khat i cih pen a bukim na ding a baih hetlo hithong. Zomi te'n hih teng khempeuh leh i gen khak loh teng zong i nei hiam? Minam lian khat i hih leh bel neih dinga kilawm, minam lian a kicite in a neihte uh ahi hi. Gen khit zawh pak ding hilo lai.



Hau Za Cin
Phuitong Liim
www.hauzacin. blogspot. com


Kua upa zaw - Akpi maw Aktui?

Posted by: "Hau Za Cin" suante2002@yahoo.com   suante2002

Wed Jul 21, 2010 9:08 pm (PDT)

Kua upa zaw - Akpi maw Aktui?

Piancil Lai Siangtho sung a simte adingin a dawnna olno hi.

Leitung piansak pan tuni donga a piangsakpa piansak mihingte in a piangsakpa piansakzia phawklo a amau pianpih leh kisintawm pilna leh siamna tawh a nung kan kik uh ciang Akpi leh Aktui pen kua upa zaw hiam cih theilo in 'nang zi leh kei zi kua hoihzaw' cih dotna bangin a dawnna ding zongzong lai, a dawnna uh kibang ngeilo hi.

Tunai in Unversity of Sheffield ah researcher Dr. Colin Freeman,"Aktui sang Akpi piang masazaw hi cih ka gumzaw hi," ci hi. Akpi sungah protein namkhat ovocledidin- 17 kici om a, tua in aktui a kibawl ciang a tuamna 'aktui hawng' ding a khauh piangsak hi. Tua pan in nuntakna nei akpi sung panin suangtang banga khauh suang namkhat aktui hawng hong pianga tua a pianna pen 'biomineralization' kici a 'mineral piansakna' ahih kei leh 'nuntakna nei ganhing sunga suangtang banga khauh omsakna' kici hi (the production of minerals or solid materials inside organisms).

Tua ovacledidin- 17 in akpi sungah nai 24 sungin aktui leh aktui tuamna hawng khauh calcite piangsak hi. Tua ahih manin akpi sungah kibawltawm aktui pen a pianna akpi sangin upa zaw hi kici theilo ding hi. Hilo hia?

Colin Freeman leh a pawlte in aktui leh akpi vai a kan nuam himasalo in aktui tuamna hawng 'shell' pen bangci hong piang, bangci kibawl hiam cih a thei nuam uh hizaw hi. Amau tuipi geia 'tuamna hawng' (shell) nei ganhingte enen uh a, "a hawng bangci hong kibawl hi peuhmah ding hiam?"  cih theinuam uh hitazen hi. A lawmpa John Harding in, "Algae te sangin mihing i pilzaw kei mawk ding hi" ci hi. Algae te in amau leh amau khualum khuavot, tuisia tuinin lak pan kidalna dingin 'tuamna' (shell) na bawltawm thei uh hi. Mihing in tua banga hong tuam ding 'shell' i bawltawm thei nai kei hi. I bawl theih sunsun zong tua nuntakna nei ganhing khempeuh lak pan a niam penpen algae te neih sangin hoihlo zaw lai hi, ci hi.

Nikhat ni ciang mihing te zong khuahun kikhek tuamtuam lak pan kidalna dingin kituamna hawng kibawl thei dinga, mi khat aircon khat pua kawma vak kawikawi hipah lel ding hi. Na ngaklah hia?


Hau Za Cin
Phuitong Liim
www.hauzacin. blogspot. com


Kawlpau ah Zopau tampi kihel

Posted by: "Hau Za Cin" suante2002@yahoo.com   suante2002

Fri Jul 23, 2010 10:01 pm (PDT)



Kawlpau ah Zopau tampi kihel

Zokam icih ngakngak pen pau leh ham lam siamte in (linguist) a bulpi Tibeto-Burman hi na ci uh hi. Bang acihna uh hiam? Tua nihte pau pan hong ka khia hi cihnopna ahi tam maw. Tua pau nih bulphuh in a mengkhia pau hi a cihnopna uh ahi tam. Tua ahih leh tua lam mite ihi uh cihna hia? Sen gam Tibet gamke pan pai khia, Kawlgam nawksuk, mualtung kahto, tuipi gal kana Sial ek denkek banga kithehthang laitak Zomi te  ihi kha kei tam. A theician om tuan samlo. Upmawh a gen ngam teng a hampha hiphot. A kicianzaw a a kikan ciat mateng. 
 
Tua hileh i pau e le? Kawlpau ah Zopau tampi kihel hi. Ahih kei leh Kawlte in Zopau tampi hong kepsak uh hi. K = Kawl leh Zo, u leh nau ci napi; T=Tedim pau, eima pau ci kik; Z=Zomi te Tedim mi, kici lo leuleu si. Bangcih ding? Tua lam a theite adingin koih ni. Ei lunglut lamah lutkik leng. 
 
Kawlte in Zopau, ut leh Zokam i cih tampi hong kepsak uh hi. Mikangte in zong tampi hong kepsak uh a, Kala leh Meitei te in zong tua mah bang hi. I khualzinna a gamlat semsem leh Zopau hong kepsak ding mi kitam muh semsem ding hi. Asenpi mahmah cih ding hi. 
 
A gamla tung deuh Zomi te zat dingin 'awle' cih tangin mikangte in 'OK' cih na kepsak uh a, 'hei' cih tang in 'hello' cih na kepsak uh hi. Kawlte hong kepsak 'nainganzi' cih taang in 'politics' cih na kepsak ta uh a, 'piahtana' cih tang in 'problem', 'kahbia' cih tangin 'mixed' cih bang in. Nisuahna pan Nitumna ciang a pem khin Zomi te hi a, pemta Zomi sung pan a gamla tung pen te hita uh hi. "Lungtup gam tung," i ci theita diam bel thei khang in, tuate tunna lam bel a ki mitsuan tek zawdeuh tawh kibang hihang. A dang tampi omlai inteh. 
 
Hahkat taka Zokam hong kepsak, Zopau hong puahsak hih i leitung sanggam mikang leh kawlte, nam dang te i kikholhpiha, i lawmbawla, i midang bawl hetloh ding ahi hi. Amau hong kepsak kei leh en koi ah i Zopau, i Zolai kemzo leltak ding. I zat khit masaksak 'one time use' dan a a nusia pahpah, a pai pahpahte hive hang. Zokam a pa in zang, a ta in zang nawnlo. Zolai a pa in simthei, a taten sim thei nawnlo. Zomi khangthu a pa in lunglut mahmah, a ta in khangthu leh ngeina leh minam thu peuhmah kin nawn vetlo; PS3 leh iPod, iPhone, iPad te kinzaw ta. Break dance leh club party khawng nuamsa zaw. Tuktu kulkul peuhmah za kha nawnlo. 
 
Mexico te leuleu in, Spanish pau zangte ci zaw ni in, 'Hei' i cih pen a lehlama hong laksak uh in, 'Hola' hong cih sak leltak uh. Sen te leuleu in lah, "Na dam hiam?" cihnopna in Ni mah thupisak uh hivem, "Ni hau ma?" ci bilbel uh hi (Ni na hau na? a ci nuam ahi tam maw, Ni hau te mi hampha, mi nuamsa, mi en huai, mi cidam a ci nuam uh ahi tam, theisam khang). Sen gam pan Shi Fu cih i nusiat khit ciang (cikik zel ni, i kipatna bul hiven) i pupa in Nu, Pa, Pi, Pu, etc cihte tawh hong pantah a, themkhat i mitvak deuh ciang mite hong kepsak Zokam ahi Sia, Siamah, Oja, boss, sir, etc cihte i zangto theita a, a dang tampi hong kepsakte uh zong a zangto thei zel dingin i khangto hi. Kiallap dinga Christian Missionary J.H. Cope te pawl hong bawlsak pen mite hong kepsak Zokam i zat theih ciangin ki nusia dinga, 'Ka pa Kaw-te hi, Ka nu Zaw-te hi, kei pen Zaw-mi hing" cih pan, "I am an American, my father an immigrant, my grandfather I don't know him," cih tan
kitungto ding hi. Khapi tung kah khit ciang kahna ding Aksi tampi a omlai bangin kiallap a i zatpak Zokam panin mite hong kepsak Zokam te zatding tampi omlai hi. 
 
Zomi te i mailam limci mahmah hi. Kampau bek hilo, Ngeina, Lai, Biakna cihte zong mite hong kepsak i zat nailoh tampi i manawh ding omlai hi. Mothak bangin i nunglam sang i mailam sauzaw lai hi. Tua mun i tun ciang "Sumkuang Tuili Khiat Bangin" kuamah phawklo in ei zong tuipi lianpi sungah nuamsa leitung dang leh minam dang englo, phawklo in i zap diaidiai ta ding hi. 
 
Na ngaklah hia? 
 
 
Hau Za Cin

No comments: