Sunday, September 25, 2011

Koi lai munteng Zogam hiam? - I

Article Hoih Mahmah Khat (Zolai) - I
Posted by: "M L Thang" kaputhang@gmail.com
Sun Dec 13, 2009 9:06 pm (PST)

* *Koi lai munteng Zogam hiam? - I
*
* By Dr. Dal Lian Friday, 11 December 2009
*~ Dr. Dal Lian*

[image: dr_dallian.jpg] Zomite laka laigelh siam ka sak leh a laigelhte sim
nop ka sak khat oma, tua pen Kimbawi’
Paa
kici pen ahi hi. Newspaper ah a laigelhte a suak mun mahmah a, Zogam
it
leh ngainatu khat hi cih a kilangh hi.
Singtaang dawna Zomite khuate tawh kisai a gelhna pana ngaihsutna ka neih
dente pawl khat ka hong gelh khia hi.

Leitunga minam tuamtuamte, pau tuamtuamte Pasian’ pian sak vive ahi hi.
Tua minam tuamtuamte adingin Pasian mah in gam leh lei she sakin leitung
maitang tuamin koih kawikawi hi. Seente (Chinese) Seen gamah, Africante
Africa gamah, Persia mite Persia gamah, Pakistan mite Pakistan ah cih bangin
koih diimdiama, tawmin neu ta le hangh Zomite zongh mun leh mual luah a hong
koih ih Topa Pasian min ih phat hi. Zomite teenna munte Zogam hi-a, ih
Zogam ah Zomite ih teen kei leh Zogam kici thei lo ding hi. Tua ahih
maninsingtaang dawn hi-in,zaanggam hi ta leh Zomite a lom a loma ih teenna
mun, a tamzaw ih hihna munte Zogam hi lai dinga, ni danga ih pu ih pate hun
lai-a ih teenna uh a hih hangin ei khang thakte’n ih nusiat leh Zogam hong
hi nawn lo kha ding hi. Tua ahih manin, Kimbawi’ Pa cih bangin ih singtaang
khuate nusiat loh ding, a tam seema ih teen beh lai ding uh, a kiteen nop
nadinga puah ding, bit sak ding, anneek tuidawn muh baih theih nadinga bawl
ding ahi hi.

Zomite tutphahna gam leh lei koiteng hiam? Ih gam uh neucik zongh
khahsuah lo-a ih humbit ding thupi hi. Tua banga ih humbit theih nadingin a
munmun mahah ih teen uh kuul hi. Khuapi pana mite va teeng lo ding ih hih
manin, singtaang pana te khuapi sung vive hong zuat loh nadingun, amau omna
dong lampi hoih, kikawmtuahna hoih tung sak zo le’nga, ut hunhuna kiphaak
ziauziau theihna hi leh mite’n a khua a tui uh nusia in mundang zuan nawn lo
ding uh hi. Midangte a punpun lai-un Zomite’ dinmun bangci hiam? Pun lam ih
manawh hiam? Tu ma kum 30 , 40 laia ih khua neih zah mah uh ih nei lai uh
hiam? Kiamkiam seem ta hiam cihte suut hun ta hi. Manipur gam sunga Zomite
teenna a kici munte a dung a vaai bangzah in liana, lampi bangzah in tawn
hiam? Tua lampite khualzin gamvaakte tot dingin a nuam mah ahi hiam? Ih
gam uh tawnin mite a hong zin nuam ding uh hiam? Cihte ngaihsut hun ta hi.
Ih gam sunga lampite a hong hoih ciangin kikawm tuahnate a hong nuam dinga,
khuapi khuaneu cih om lo-in kikawmtuah venghvungh thei ding hangh-a, mi
hamphate ih hi ding uh hi.

Ih gam uh nuam kei ci-in, state dang khat peuh, khawpi dang khatpeuh ah
va teeng mah lehangh, Zogama teeng ih hi kei ding hi. Mi mangthang kihi lel
ding hi. Tua ahih manin, nuntaakna nuamzaw ut mana mi gam va zuat ding hi
lo-in ei gamah bangcih lee’ng nuntaakna nuam seemseem thei ding hiam cih
ngaihsutna tawh mi khempeuh in ih pan theih bangbanga pan ding ahi hi.
Thuneihna saang neite’n amau thuneihna dungzui-in mipi ading vaai hong hawm
uh kuul ding hi. India kumpi hoih mahmah hi. Kumpi sum zangh-a ih gam ih
puah theih nadingin NREGS bang hong pan khia uha, zat siam hi lee’ng ei
hamphat nading bekbek hi. Tua ciangin ih lampite uh puah nading sum tampi
pi hong pia uha, tua sumte zanghin lampi hoih taktak bawl lee’ng a hampha
pen ei mite kihi ding hi. State danga mite’n hong zatpih khol lo ding uh
hi. A zangh a nei a hamphatpih ding eite bek mah kihi ahih manin, tua sumte
thelthang sak het lo-a ih gam puah nadinga zat ding thupi penpen hi. USA
khawng, Canada khawng,Europe khawng nuam ih cih a dang hi lopi. A lampite
uh nuam lua mahmah ahih man hi lel hi.

Amau aaksa aneek uh leh e’n zongh ih ne ve le! Amau neek bangbang ih nei
veve ve le! Phone bang lah amau gam saang maha kitam neih zaw ta a, ih
kikawmtuahna uh lampite hong nuam peuhmah leh ih gam uh a nuam hong hi mai
ding hi. Meghalaya khawng ih pai ciangin a lampi uh nuam ahih manin
khualzin zongh tawldamhuai deuhse hi. Meghalayate’ neih bangbang lampi
kinei thei hi. Mi gam, mi lei ah ih va om ciangin a lampite uh nuamin, a
innte uh nuamin, a khawsakdaante uh khangto mahmah-a, ahih hangin ih
kipahpih thei kei hi. Bang hang hiam cih leh tuate ei-aa, ei gam, ei
leitangh, ei khua ahih loh man ahi hi.

Kumpite’n ih gam uh puah nadingin sum hong khen lo hi phial leh zongh,
ei leh ei a kidonga, gamdang mundanga ih mite kiang khawnga khutdawh ngena
ih puah ding ahi hi. Tua bang hih liang kuul lo-in kumpi’n hong puah sawmin
sum tampipi hong luut sakte uh thuneihna nei kuapeuh in a zat nading bang
takin zangh le hangh mipi in ih phattuampih ding hi. Hih thute ngaihsun pha
ni. Zogam zuun hun ta, puahphat hun ta hi. Zogam pan zo tate mun dang gam
dangah a peem loh nadingun ih gam uh teenna taak, khawsakna taak hi sak ni.
Singtaang dawna teengte’n zongh ih inn ih lo, ih gamte uh taaisan kei ni.
Nuse kei ni. Ih pu ih pate bangin ih gam uh itin keem ni. Tu-a ih teenna
uh leh ih gamte lo leitung mundangah Zomite’n gam kinei lo hi.

Khatvei, Zomi naupangno khat kiangah “Tu laitakin bang na ut a?” ka cih
leh “Mi picing khat kihi henla, Zomite makaaipi hi le’ng uh ingh” hong ci
hi. Tua ciangin hong dawnna lamdang sa ka hih manin, “Bang dinga Zomite
makaaipi hih ut na hiam?” ka cih kik leh “Zomite’ makaaipi hi le’ng, mite’n
hong zahtaak ding uha, ka cihcih hong nial lo ding uh hi. Tua ciangin,
Zogam puah nading thu ka suah dinga, Zogam sunga naseem khempeuh, mimal na
hi-in, pawl na hi-in, kumpi na hi ta leh, naseem khempeuh, a neu pen pan a
lian pen dongin thumaan leh citak takin na ka seem sak ding hi.
Geentehna-in, Zogam huam sunga kumpi sum zangh-a na kiseemte: lampi
kibawlte, lei kidawhte, inn kilamte, a hoih thei penpen, a to thei penpen,
zattaak thei penpenin ka bawl sak ding”. “Bangci’n na tuaci bawl sak thei
dia?” ka cih leh “hih thei e bang hang hiam cih leh contractorte Zomi vive
hi uha, gam leh nam it vive, a deih sak vive, min siat ding deih lo
ngentang, ahih manun hong tuaci bawl un ci lee’ng hih pah ding uh hi” hong
ci hi.

Tu ciangciang Zogama na kiseemte a to ding om nai pha lo hi. Cement
tawh na kiseemte cement tawm lua, tui kham lo, limtaka kitok zaan dikdek lo,
a sung kip lo-a, a pua lam bek maam pingpeng cihte hi mawk hi. Ih lampi
bawlte uh kum khat beek daih lo cih khawng pen ei a gam neite kisum hi mai
hi. Zogama na kisep nadinga sum kibikhiah pen mundangate saangin tawm zaw
tuan lo ding ahih manin, mundangate’n hoih taka a bawl theih uh leh ei gamah
zongh a gam nei a seem eimite mah in hoih takin ih seem thei ding hi cih mi
khempeuh theih ahi hi. Ih gam ih lei ei anei mite’n ih deih sak kei leh
hong deih sak ding koi pan hong pai ding hiam? God help those who help
themselves cih khat za ngei ingh. Ei leh ei na thutakin na citak le hangh,
Pasian in a thupha tam seem hong pe ding hi.

Gaalpi nihna lai-in Tonzaang leh Tedim khua kikaal, Meitei guun dung mun
khat, motor lampi totna mun pen men cim dena, lampi kise pahpah hi. Motor
pai thei lo pahpah hi. Tu dongin tua mun ah men cim lai hi. Lampi a
tolhkhiat khaak ding, a cip khaak ding daalna-in mikaangte’n lampi khangah
RETAINING WALL khat bawl uha, a nasep uh hoih lua ahih manin tuni dongin
hoih lai-a, tua retaining wall hangin tuni dongin tua lampi a kitawn thei
suak hi. Tu mahmah in tua retaining wall kaap siat hiam suk siat hiam hin
om leh tua lampi kitawn thei nawn lo dinga, tua mun peelin lampi dang sial
kuul hial ding hi. Mikaangte’ suulnung ih et ciangin cihtakna, thukhualna
vivekimu-a, a khekhaap uh tot taak hi. Zomite’n mikaangte hong puak uh
CHRISTIAN biakna pen ih puihpih uha, amau saang bangin ih ki-um sak zaw nuam
phial uh hi. Ahih hangin amau nuntaakpih uh “CIHTAKNA” pen ih kitasam
mahmah lai hi.

Mata Mualtam leh Geeltui kikaala lampi thak (tu laitaka kitawn pen) bawl
ahih lai-in Zomi contractorte’ n zongh na ih seem uh hi. Phuung cim ding
daalna-in (RETAINING WALL) mun tampi takah kibawl hi. A dahhuai mahmah
Zomite’ suulnung muh theih in a om pen, a phuungte cim lo-in a retaining
wall te a cipna mun tampi om hi. Tua retaining wall te’n a sep ding bang uh
seem lo hi. Kimanna nei lo uh hi. Tua retaining wall kibawlna sak deuha
phuungte cim bang hi ta leh retaining wall te’n daal zo lo ding cihna hi.
Ngiimna pen phuungcim ding daal nadinga kibawl ahi hi. Sum muh, sum ngah
theih nading beka seem ih hi uh hiam? Ih sepna mun, ih sepna gam uh Zogam
sung, Zomite’ teenna gam hi lo hiam? Ih septe uh a phattuampih ding Zomite
hi lo hiam? Alkatara zangh-a ih lampi bawlna munte uh Zogam mah hi lo hiam?
Tuni-a bawl, nipi kaal khat khit cianga lopa in po nelh ziau cihte Zogam
puahna, Zogam zuunna ih ci thei diam? Namdang contractorte’ n hong tuaci
bawl hi le uh ih om khong maimai diam? Ih thuak zo ding uh hiam? Ih lung
uh a kim diam? Naseem mi khat in a sep man a ngah ding mah ahi hi. Tu-a
saanga hoih zaw-in seem hi lee’ng ih sep man, ei nitha ding om mahmah lo
ding hiam?

Mite’n amau gam ciat uah contractor seemin a nasepte uh ei nasepte tawh
tehin a zah tampi in hoih a, amau zongh a neek ding, a ngah ding mah na om
saam hi lo hiam? Assam ah Assam mite’n, Mizoram ah Mizote’n, Meghalaya ah
Khasi, jaintia leh Garote’n, Bengal ah Bengalite’n, Gurarat and
Gujaratite’n, Andhra Pradesh and Andhra Pradesh mite’n seeum uha, hoih tak,
kip takin kum sawtpipi man dingin seem uh hi. Zomite’n Zogamah ih sep ding
mah ahi hi. Gam ngaihna, gam itna leh khualna tawh zongh seem lee’ng ih
kivaak na’nga seem ih hih banah ih gam puahpuah, a zuunzuun hi ding hi
hangh. Zogam puah dingin namdangte kuamah hong kalsuan lo ding hi. Tua
ahih manin, a beisate a beisa ci ni. Tuni a kipanin Zogam sunga naseem
Zomite’n gam itna, gam ngaihna leh khualna tawh seem ciat ni. Engineerte
leh suaikaai theite’n zongh na kiseemte a to takpi mah ding hiam, a kisep
daan a dik mah hiam cihte veelin en cianin, seem ni. Diktatna tawh seem ni.

USA khawpite-a lampi kipaipelh ziazuate, lampi khat tunga a dang khat,
tua tunga a dang khat, thaat (sawng) 10 ciang kithuapte Zomite sep leh bawl
hi ta zenzen leh bangtanvei a kho tam? Bang tanvei a kizangh thei tam? A
sawng tung lamte zo nai lo-in a nuai lamate a cim diam? Ute naute aw,
leitungah minam khat a ih khawsuah nadingin mi khempeuh in ih bawl thei ciat
ding uh ahi “Cihtakna” (Honesty) mahmah thupi bawl ni. Ih hih theih zah in
thumaanin citak ni.

Mi pawl khatte in “Mikaangte kheem nop uh” ci thei uh hi. Bang hanga
kheem nop? Amau zuauphuak lo, zuau thu geen lo, ahi bangbanga geen uh ahih
man hi. Tua ahih manin, questionaire khawng a kibawl uh the zuau thu geen
lo ahih manun, thudik kimu khia hi. Ei kiangah bel, tua bang questionaire
te dawng ding hi ta leng, a dik in kigeen nuam lo hi. Kua hiam khat in hong
thei khe kha zenzen leh ci-in a dik lopi in kidawng hi. Mikaangte kiangah
bang hiam khat va geen lee’ng hong um pah uh hi. Ih geen peuhpeuh a dik
dingin tuat pah uh hi. Tua ahih manin, kheem sawm ni ci lee’ng mikaangte a
kheem nop mah ding ahi hi. Ei banga zuauphuak siamte bel va kheem sawm
lee’ng, kikheem zo khol lo ding hi. Eite bel na khat peuh ih kidot ciangin,
“Na deih hia?” bang va ci lee’ng a deih pipi, deih ke’ng ci ding uh hi.
Mikaangte’n bel a deih uh leh deih ci pah uha, a deih kei uh leh deih lo ci
pah lel uh hi. Thumaanin a cihtak manun khangto uh hi. Na a sep uh ciangin
kum za tampi kimang dingin seem uha, a pu a pate uh sepsate hamphatpih
lailai uh hi. Eite’ nasepte bel ei a seemte khang sung nangawn hong daih zo
lo hi. Thu a up uh ciangin a hong tung pah ding bangin um uh hi. Biakna
lamah zongh kipe zo mahmah uh hi.

1985 kumin Exeter, England ka va zin lai-in mikaangte bi innte ka va mu
hi. Ih pu ih pate’n bi inn a lam uh ciangin kum 4 kum 5 sunga kheek loh
phamawh dingin bawl uh hi. Na citak zo taktak lo uh hi. Mikaangte bi inn
pen feet khat bangin sah a, kum 30-40 bang mang uh hi. Tua pen khang khat
sung cihna hi. Inn lam pahpah lo uh hi. Inn lam nading taangin na dang
seem uha, khangto uh hi. Eite’n bel kum sim phialin inn lam, inn bawl ih
hih manin kikhangto thei lo hi. Manipur gam sunga na kiseem peuhpeuh kip
tuak nah ee, muanhuai tuak nah ee, kum za tampi kimang in teh maw cih ding
vaang mahmah hi. Imphal leh Lamka kikaal bekbek lampi bangzah vei kibawl ta
ahia? Livei, ngavei kibawl ngei ta hi. Ahih hangin hoih lua cih ding om
nai lo hi.

Kum tawntung lampi bawl hi den, a hoih hun om ngei meel lo, kibawl loh hun
om lo phial. USA ah kilometre 1000 vaal ding bus tawh ka zin ngei a, tua km
1000 sungah lampi kibawlna khat beek ka mu kha kei hi. Lampi kuak gawp,
tuanna bus kitat gawp cih ding zongh khatvei beek ka thei kha kei hi.
Amau na a sep uh leh kum tampi man dingin seem uha, nasep zo khin a cih uh
leh kum tampi kimang pah hi. Ei kiangah bel man khin (zo ta) ih cih leh a
kise nuam hi pian pah mawk hi. Ih District hospital bang en le’ng tuma kum
30 khawnga kilam hi leh kilawm takin a ceilinga plaster teng ke vek ta, a
kisiatnateng geen seeng ding hi kei. Ci dihdih lee’ng, ei gama lampi
kibawlteng lakah a to pen leh a sawt hoih pen Torbung leh Khawmawi kikaal
hi. Hih kikaal pen lampi a hoih zawh kum 7 bang pha ta a, tuni dongin hoih
lai hi. Tua a bawl contractor pa kuami kuami hita leh Philantrophic
Organisationte khawng in Certificate piakhuai hi. Pahtaakhuai hi. Tua pa
in thupha ngah ta hen ih ci nuam hi. Tua ih geen lampi a kibawl zawh nung
kum 5 khit cianga kibawl thakte tu-in a sia hi ta hi. Kwakta leh Tronglaobi
kikaal bang hoih cih om ngei meel lo hi. Tua ciangin Keinou leh Oinam
kikaal zongh se mun pha mahmah a, tu laitaka a siatna pen mun hi pah hi.
Kumpite’n naseem hoihte nasep piapia uh henla, a seem gina lote pe nawn dah
mai le uh hoih lo ding hia?

Lamka khawpi sunga lam lianpi a mun kuakteng hong geen in ci le uh cin geen
thei ning. Lampi pawl khat bel a hoih ngei lo hi mai. Tuate zongh geen
thei ni.

Democracy gama teeng mah in ki-om in a utte’n lampi bawl khit lianin lampi
totan uh a, vuk kik cih om lo, mi khempeuh in nuamsa lo sasa-in tua a
kitawhtanna mah kitawn veve. Police station kong khang deuh a bang kuamah’n
lah bawl nuam lo, motorte puuk dek liangin kisawi gawp hi. New Lamka huam
sunga culvert kibawlte zongh tui buah loh vive in kinusia-a, a sawt daih om
mahmah lo hi. A kibawl zawh kum khat sung khawngin kise pahpah hi. Ei inn
dingte ih bawl ciangin tui kham ding deih lua in, zing leh nitaakin tui pipe
tawh kaap ziahziah hangh a, mipi adingte bel, nisa nuai ah ni khat a khatvei
beek kikaap lo, tui kitheh beek lo, zun beek kithak khum zihzeh leh phatuam
mah ding hive’n. Mipi zat dinga kibawlte eima mimal zat dinga kibawl banga
ih ngaihsut theih hun ciangin mipi zat dinga kibawlte hong to ta ding hi.
Tua hun ding lungduai takin na ngaak tentan ni.

No comments: