Wednesday, September 14, 2011

Na Telescope Lehtawi ken.

Na Telescope Lehtawi ken.
Khatvei minam itmahmah hiding a kilawm khattawh ka kiho uh hi. Zomi State nget ding hong kuppih hi. Ama Zomi cihpen hong sutsuksuk ciangin, kei-a tawh hong kikaak tektek hi. Kei Zomi cihte pen koimun koimun a omzongin, tuibuuk teep khempeuh huamkim hi. Zomin puangei khempeuh huam kim hi. Leitang teenna kibang khempeuh huamkim hi. Ama genbanglianin piangmawk leh kei nangawn Zomi a suaklah dektak kahi hi. Minam iit cih hangin khatleh khat muhna kibang hetlo mawk hi. Khatveivei mipum kisukkhakna nuamzo taklo ahihmanin, minambup kithutuahna nangawn a lawhnuam om thei hi. Minam makai nuam a omleh, bangzah takin a sia zongin Zomi-Honpa bangin kipiak kul ding hi.
Â
Tedim pen " Ko Tedim hi ung," a ci tuamdiak mi-laklawh, minam it kineih pawlkhat omleuleu hi. Tua bangdanin kalsuan ni cileng, Tedim a kici pen Bawmlaang khatzong dimlo ding hi. Tedimmi a mudah a pawmnuam kikeuhlo pawlkhat om leuleu hi. Tua bangmite kua hiam, ci-in tel-et leenglah, hong ikh(sa-ikh) ciangin gatui namhauhau lai, hong pau leh tuibuuk nam thiamthuam lai. Ageinai a, sanggamte sangin a pualam pawmnuam zaw om hi. Tua bang-a, gamtaangte pen minam zuak cileng kikhiallo ding hi. A sepna khempeuhah makai a suahna dingin, mikhat leh khat hong sutuah ding hi.Khatveivei khuakhat leh khuakhat hong sutuah ding hi. Mualpang khatleh mualpang khat hong sutuah ding hi. Biakna sungah hong tuahkawh kawikawi ding hi. Tedimpau leh Tedim ngeina mangthang dingin hong hanciam ding hi.Tua bang mite pen naitakin sittel a, kidop ding ahi hi.
Â
Tulaitakin Biakna lam kipawlna leh Communities kipawlna tuamtuamte-ah, " Zomi" " Zo " cih kammal kitamzat mahmah hi. Zomi itna leh Minam itna khaici tawm kivom pianta cihna ahi hi. Tuamin zangin ei angsung aading seem ihiam, Zomi buppi khantohna ding ngimna hiam, a kitel zolo hun ahi hi. Tu-a sangin kalkhat sotto leng Zomi kipumkhatna lam hong hito ding hi. Tuamun itun ciangin Zomi kithahaat pan ding hi.
Â
Tulaitakin makai pawlkhatte in tua dinmun itunna dingin tawlnga lo-in naseem uh hi. Zomi buppi aading hong seplaiteng, sepna tawh ihuhzo kei zongin, Moral-support piak ding kisam hi. Ih gaalte aading panmunhoih a piangsak thei thute kidop huai hi.
Â
Romanic Alphabet leh Christian Hihna
Romanic Alphabet izatman leh Christian ihihmanin mitawmno bek hinapi hang, Kawlten huzaap haksa hongsa mahmah ahi hi. Zo minam a maimanloh nang-a kidalna hiam hoih pen ahi hi. Karen, Rakhine, Mon, Shan cihte in, Kawllaimal zang ahih ciangin Zomite saangin Kawl huzaap tam ngahzaw uh hi. Kawlsuak pen alangvaal bang hita ding hi. Karente pen Budhist leh Christian pawlnih suak uh a, amau mah kikap uh hi. Kawl kumpi in Karen Budhist-te thauvui-thautang tawh huh uh hi. Karen Budhist te lauhuai salo cihna ahi hi. Beelsung a om sa bangin ngaihsun lel hi.
Â
Myan-Ma-Socialist kumpi hong khan ciangin, makai pawlkhat in Kumpi maivilna-in Zolai pen Kawllaimal tawh zatding hong hanciam mawk uh hi. Tua pen Kawlmi suahbaihna lampi hoih mahmah ahi hi. Tedim pau ahilo paudang zang dinga hanciamna tawh kilamdanglo hi. Eilai-eipau om gegu adangkhat iphum taitai zong minam tungah cihtaklohna ahi hi. Galte molhtum hoihkhat or neektawm zongte kalsuanzia tawh kibang hi. Ei leh ei kizuakzuak ihi hi.
Â
Dr Hau Go in, Zomi masuan ding mukhol.
Chin pen minam liante khutsung i tun a kipan utleh-utloh kisai lo-in, hong kipia ahi hi. Kumsawtpi tua min bekmah tawh hong kisam a, ih bil sungah khumta mai hi. A nusia zonawnlo om hi. Tua pen mitamzaw hikha ding hi.
Â
Khangno khuamu zawdeuhte in, Gam leh Minam aading revolutionary lungsim neih hong kipat ciangin, "kei kua kahiam" ci-in hong kidong theita uh hi. Chin pen sila suahna mindanin hong mu uh hi. Tua muhna hong neihmanin, Chin a utlaite muhdahna hang hituanlo napi, lampi nih hongsuak hi. Lampi kibatloh manin zong khatleh khat muhdah ding hilo hi. Khatleh khat kipuapaih ding zong hipah lo hi. Ei muhna bangin amauten a muhdongin, kai ding, muam ding cih, van lianpi ineih phawk semsem ding ahi hi.
Â
Ei saandan hoihna pen Vanzuak siamte mah bangin ahoihna gengen, a zuakzuak, a piakhiakhia ding ihi hi. Tua ahih ciangin, ciangtan omlo thuakzawhna, tawphun omlo hunsaupi la-a sep ding vanlianpi ahi hi. A khangkhang a van kisuantoto ding ahi hi.Â
Â
Dr Hau Go in, Zomi Baptist hong phuankhiat laitakin, kideidanna omlo-in Chin Baptist pen Zomi Baptist suaksaknuam hibek a, kikhenna lungsim omlo hi. Chin, cihsangin Eimin taktak tawh Zomi hileh cih ngimna ahi hi. Chin tawh kiminvawh mikhempeuh Zogim-namlo omin ka-um kei hi. Pau kigamla mahmah napi, S. Chin State bang, Zotung, Zophei, Zaw-Yaw cih bang ngentang ihi hi. Minam lian khutsungaa i ngahmin pen suahkhia a, i Pu i Pate kilawhna min zangnuam ahi hi. Tuapen Zogam buppi bawlphatna ding muhkholhna tawhtang ahi hi. Thukmuh khin mahmah hi.
Â
Zomi Gimnam Khempeuh Zomi.
Falam-Chin, Tedim-Chin, Haka-Chin cihtaangin Falam-Zomi, Tedim-Zomi, Haka-Zomi, Matu- Zomi cih bangin kizangnuam ahi hi. Chin minpiang khempeuh Zomi tawh laihnuam hizaw hi. Reformation or Revolutioary movement khat a om ciangin, adeih leh adeihlo omtawntung hi. Thukhat peuhpeuh a om ciangin hoihmahmah taleh 100% kithukim ding cih omtheilo hi. Zomi adeih party thahaat nang hunsaupi kisam hi. Zomi awging huihnung pen a kipanpan hipan-a, a tawpna hilo hi. Hih a pankhiate zong hongbeibei ding hi. Khangthakte tungah kisuantoto ding ahi hi. Mipi a tamzaw santheih dongin muap tawntung ding kisam hi. Makai siamte party khangtoto a, a siamlote party hong zawm seemseem ding hi.
Â
Gamkhat kumpikhat idin ciangin, minamkhat bek omding, kamnamkhat bek pauding cih omtheilo hi. Kampau kibang lo piankhempeuh a mudahten politicalmovement sungah kihel keileh hoihzaw ding hi. Makai-hoih icihte pen ORGANIZER vansenna bang hiding hi. Extremist pen Society khatpeuh susia tawntung hi. Party namkim omna kumpi pen Humanright omna ahi hi. Namlian khat or Biakna liankhat ukcipna gam pen Totalitarianism kici a, a uthuai lo pen gam ahi hi.
Â
Magwe gamsung, Rakhine gamsung, Chindwin sung, Bangladesh, India aa-om khempeuh pen Zomi icih ding a, " Eimi, Ei Zomi ci-in, ihopih tawntung ding hi. Makai zawdeuhte kamsungah " Ka minam, Ka-u, Ka-nau" cih kammal tawlnga ngeilo ding hi. Sisan sungah teengsak takpi ding hi. Tua lo-in kigawm ding haksa ding hi. Gamkhat a kigawmnuam ihihleh,itna tawh kigawmlo-in thatang tawh kigawmgam pen sisan luan kitawlnga ngeilo, tawphun omlo kithahna gam suak a, a kihtakhuai pen ahi hi. Sisan kibang sanggam unaukhat kizopna tua kammal pen a maute lungsim sungah min dikdekin a teen matengin tawlnga lo-in gingsak den ni. Ih deih keizongin i zakmun khempeuh sisan sungah tenglel hi.
Â
Zogam in Koiteng Huam
Keigam icih khempeuh ei khutsungah omzolo thei hi. Kumpi khat or Leitung kipawlna thukhimpihna tawh hong kipia, gamgi huamsung pen Zogam kici thei bek hi. Tua khensatna i ngahzawh ding pen, bangteng sep kisam a, hun bangtan lading cihzong ngaihsut kisam hi.Tua gam huam lohna mun-a om khempeuh Zomi, ka minam, kici thei bek-a Zogam kici theilo hi. Zomi gimnam omna khempeuh gamlim suai a, mawklak zawh ding hilo hi. Kumpi khat sunga, Zogam hong kiciamteh ding bekbek pen thu-ol hilo hi.
Â
Totalitarianism, Dictatorship tawh ki-ukna gamah, {Kawlkumpi} amauthu-in gamlim tawh gamkek ziauziau lel uh hi. Tua bangmunte-ah kamkhat zong a kipau ngam hilo hi. Ih pau zongin hongza ding zong hilo hi. Thatang tawh kizolo ahihmanin, thatang tawh nan sawmlo-in, khuak, ngaihsutna nakpi-in zat kul masa hi. Zomi ihihna khahsuah kei photphot ni. Mitamzaw huzaaptawh cimang dingin hanciam uh hi. Tua hanciamna a dongkholhsak pen bang hiam? Ih gensasa ahi,"Roman Elphabet laimal tawh Zolai-Zokam ineihna hang khat, nihna ah, Christian Biakna tawh idinna hang tawhin," haksa hongsa pen ahi hi. Thatang zanglo-in Arts Science zangin, Vedio, studio, lasa siam, laigelhsiam, laamsiam, music siam , ciamnuihsiam, kaikhawm a, Ngeina leh Biakna tawisaang- domsaang a, gam leh minam itna tawh ih minamte phong a, loklok ding kisam hi. Tua pen politicalmovement ah galhiam hoihpen ahi hi. Galhiam hoihpen tawh Muslim a do hangin zo theilo cih phawk in. Tua pen Ngeina leh Biakna
Lungtang a sungah kiptakin guang uh ahihman hi.
Â
Zogam pen gamgi-in kiciantak kineilo ahihmanin, " Anuh pinia lam zangin, mikhempeuh sungah Zogam ih teengsak masa ding hi. " Topa Jesu in, Vantunggam in note sungah om hi," acih phawkin, Zomi ihihna khuaksung, sisansung, lungsimsungah teengsak limlim ni. Tua khit ciangin Gamlim in hong zuizo pan ding ahi hi.
Â
Zomi a Picin Nangin, Tedim Picing Masa ding.
Zomi a kipna dingin, Zomi Birthplace ahi, Tedimmi a picin ding kisam hi. Singkung a ponamun leihoih-leikip hileh, kungpi hoihkhan hi. Singkung hoihin gahpha limlimleh a beel ganhing vasa tam hi. Tuate hangin a ci kithaangtheh a, amathu-in munkhempeuh zeelzo hi. Tua ahih ciangin ineihkhopmin ahi Tedim pen phungvuh ciat ding hihang. Agah lun sakin, mikhempeuh naih dingin bawl ding hihang.
Â
Tedimmi cih ciangin, kinailua mahmah khilkhat aa khangkhia teng kihi zawdeuh hi. Beh-leh-nam omkhawm, sanggam bul leh teek dinga kiman thei ngentang ihi hi. Gentehna-in, keipen Phiamphu beh kahi hi. Kapteel khua ah kateeng hi. Kapteel khuasungah,[ Sukte, Phiamphu, Hatlang-Haatzaw, Gualnam, Malneu, Naulak, Zuithaang(Guisang) , Songput, Taangpua, Vunglu, Guite, Bawmkhai, Tawmging, Gaalte, Halkik, Vang-aw, Thatmun, Samte, Tunglut, Buansiing, Hangluah, Lelsing,] hiteng kigawmna khua ahi hi. Hih beh-nam minte Zo lakah adimin, Thado lakah a dimin, Tonzaang kampau lakah a dimin, Teizaang kampau lakah a dimin, Sihzang lakah a dimin omkawikawi hi. Sihzaang, Saizaang, Teizaang, Zo, Thahdo, cihte pen Pumpi ahi, Tedim ii khut, khe, mit, bil, cihbang ihi hi. Nang Tedim hikeiteh cihding omlo hi.
Â
Leitang khat tungah teengkhawm, luitui a kibangin dawnkhawm, thaanghuih kibangin diikkhawm, ih kuang ih keu kibang, ih lasak kibang, ih laam kibang, ih khuang ih zaam agin kibang, ih niik ih puan kibang, ih min kibang, ih pau kibang,bang hangin kikhen thei ding ihiam? Kitapkhap nanga muhnaneu, kipilsak mawk ototte bengmit tawntung ding hihang. Minam ih khangsutna mangsak lo-in, Pupa Ngeina bangin minpatna, khangsutna-in nei ding hihang. Ih Pu i Pate khangguisuutna minte mah pom vinvenin ei-ii bul sukip masa ding hihang. Ih dinna lei kipsak masa lo-in midangte leitang puahlo ding hihang. Ih buuk taisanin midang vapawmlo-in eitenna buuk khanzaw ding hihang. Ih giahbuuk phop lo-in, ih paam-a giahbuuk valam masa lo ding hihang.
Â
Kampau luandan kilamdang pen mual leh guamte gitlohna hang-a piang gutui beitheilo ahi hi. Communication hoihleh paunam awluan kibanglo khempeuh hong maimang lelding ahi hi. Communication hoih leh tawmvei sungin ihzat hong kibang lel ding hi. Ih kumpi tuathu mu ahihmanin lampi kician khatzong hong bawlsaklo uh hi.
Â
Tedim-mi hong piankhiatna.
Zomi-Tedim hoihtakin i khankhiat zawhna dingin, mipil misiamte gelhleh gen thute kaikhawmin a hoihpen dingin khuituahtuah ding ahi hi. Tedim pau tawh kisai, Dr Thang Za Tuan leh Sia Cope Suan Pau gelh ka nasim khawmkhawm hi. Chin Gazette cih laibu taangthu khawng kasim zel hi. Mikaang Bertram S Carey, J.H.Cope ciamtehna sung khawng ih sim ciangin, TEDIM-MI cihpen gamhoihkhom khat a dingzo dingin, Mikaang Tokumpi ten hong geelsakna kimu thei hi. Amau hunma-in, Sihzaang, Kam Hau, Sukte khenthum i om hangin, mikaangte hongtun 1885-kum aa kipan, Ngeina kalsuanzia khempeuh namkhatin hong mu ahimanin, Huandok uksungah honggawmin laikhat zangkhawm dingin hong huh hi. Tedim Huandok khutnuai a, hong khumkhop khempeuh, Tedimmi ci-in ciamteh hi.
Â
Ih pau khempeuh a kitelsa ihi hi. Laikam leh Paukam bekin kilamdang ding hi. Kawlpau nangawn, Mandalay leh Yangon kibanglo hi. Chindwin aate leh Mongam aate kibanglo hi. Pau-kam pen omna zui-in pau uh hi. Lai-kam pen a kinai theizahin zang uh hi. Mikangte hunma-in, Tedim khua om a Tedimmi om ngeilo hi. Tedimmi-Tedimkam cihpen Cope Topa leh Tedim huandokpa hong bawlsak ahi hi. Cope Topa hong tun pen 1910 kum November kha pawl hi. Tedimgam sung a zatkim theihding lai bawlsawm uh hi. Sihzangkam nasin masa uh hi. Tedim-lai dinga ageelmasak pen Sihzaangkam ahi hi. Pu Thuam Hang leh Pu Pau Suan te tungpanin Rev J.H.Cope topa in Sihzaang pau nasin hi. Tua tawh Tedim uksung naseem dingin hong kipan hi. Tua geelna paisuak hileh Tedimmi te pen Sihzaang pau-in kipau ding hi.
Â
Sihzaang pau pen Tedim huandok uksung in zangkhawmzolo ding cih amuh ciangin, a zaizaw-in hong kanto hi. 1919 kum Tedim Vuandok zumah Tedimgam uksung-a zatding kikupna nei uh hi. A kikaak zawdeuh khuate delegate sam hi.
Â
Thahdo kampau
1. Pu Zam Khaw Thang.(Hiang Zaang)
2. Kam Pum. (Hang Ken)
Â
Zokampau.
1. Pu Khan Thawng.(Phaitu)
2. Pu Zang Khaw Lian.(Salzaang)
Â
Paite kampau.
1. Pu Mang Za Thang.(Tuimui)
2. Pu Tual Pum. (Haiciin)
Â
Tua a saploh khuate pen,
Tonzaang kampau. [Ngennung, Haupi, Gawngmual, Leilum, Lezaang, Tongsial, Lamzaang, Lailui, Mawngken, Kahngeen, Taaklaam, Tonzaang, tungtuang, Anlang, gamlai, Khuaimual, Seitual. ects..]
Saizaang. [Saizaang, Kapteel, Mualpi, Tuitawh, Teklui, Tualzaang, Thaangzang, Mualpi, Zampi, Thalmual, Phaiza, Haimual, Lingthuk, Vongmual, Sezaang, Leitawhtan, Hiang Awn. Dampi ..ects]
Teizaang. [Mualbeem, Heilei, Suangzaang, Mualnuam, Gawsing, Saipimual, Suangphei,Pakzaang, Simzaang. ects...]
Phaileeng. [Phaileeng, Tuilang, Lunmual, Philnak, Khuabeem, ects..]
Diim. [Dimpi-Dimlo, Laitui, Tungzaang, ects..]
Khuano. [Thangnuai, Laibung, Buan, Zung]
Vangteh. [Vangteh, Thaangsan, Selbung..ects. .]
Â
Hih a tungaate pen kampau luanzia a kibat taktakloh hangin kammal zatkhempeuh omkim ahihmanin dotkullo-in koih uh hi. Kammal kitukkalh zawdeuh ahi, Thahdo, Zo leh Paite sungpanin delegate teelin Sihzaang pautawh a hopih ciangin theilo takpi uh hi.
Â
Hih namthum teng in Sihzaang telzo kei ung, acihmanin, Sihzaangkam kizanglo ahi hi. Tua hun-a kipan, Sihzaang, Kamhau, Sukte uksung a om paukhempeuh Tedimmi ci-in ciamteh uh hi.(Dr Thang Za Tuan) Zoleitang aapianglo buang dingin, Hibang-a ma hong patsakte tungah nakpi-in lungdamhuai mahmah hi. Amau hongmuhna pen mukhiallo hi. Tuibuuk kipia a, a kiho phiakphiak thei tengmah hong gawmkhawm uh hilo hiam? Kua in hong khen ding hiam?
Â
Composed by Thang Siangh.
a. Ih kikaal a ii hiam aw Dim, tuigual aw, paam a lum suang, ahiam aw.
b. Namtem hiamlai, hong kikham zong, thaltang thulguah, luang a bang zong, zingdai bang nawk, ding hing e.Â
Â
Hong nusia nuam a om zongin phal kei ni. Hong khenkham nuam a om zongin nuntakna bei dongin khaktan ni. Thukhat-lakhat ih gen ciangin, minam leh gamleitang zaisak ni. Neusek keizaw-in pempem ni.  Eiteng pen a kikhuikhui ding a kihuai a kikeem masa dingte ihi hi. Tedimmi ihihna pumkhatzo peuhleh kuaman hong nangzolo ding hi. Hong kipawmpawm lel ding hi.
Â
Tedim -Zomi Hong thupisuahsak
1. Sihzaang, Sukte, Kam Hau,
Hih te hangin ei Zomi-Tedimte pen kumpi nei minam leh ki-ukna kip anei minam kisuak a, minamlian khat suakthei dingin hong kigawmgawm ahi hi.  Leitung dangte tawh i kizopma pekin, Africa gam, Indo-china tuikulh a om mite bang hilo-in, Ngeina-kip, Ki-uapna-kip tawh khuasa-in, thukhun tawh kalsuan minamte ihi hi. Beh leh Phung tawh kizopna, Veng leh pam tawh kizopna, Khua leh tui tawh kizopna, khua khat leh khuakhat kizopna hoihtakin nei uh hi. Kumpigam khat a dingzo minam kihi khin hi. Political Party hong om ciangin ki-elna tawmtawm a om hangin, Ukpite hangin mipitang ihi hi. Englandgam pen England kumpi in liansak hi. Amaute in zong phiatnuamlo uh hi. Aana pialo bek hi. Gamneuno khat ahih hangin leitung gamkhempeuh zelzo uh hi. Kumpinei gam ahihmanin thupi- etna pen tuapanin kipan khia hi.
Â
2. Kawlgam Independent ngahma panin.
Galkaplam
Col.Cin Khen Zam.(Mualbeem)Â Col Suan Do.(Saizaang) Col. Dal Za Kam.(Saizaang) Maj.Tual Khen Pau.(Saizaang)Â Col.Khen Za Mung. (Muizawl)Â Capt. Mang Tung Nung (Muizawl)Â Col.Pau Khan Thang(Muizawl) Col. Kim Ngin(Sihzaang) Col.Khai Mun Mang(Sihzaang) Gen. Tuang Za Khai. (Sihzaang) Col.Zel Za Lang.(Saizaang) Col.Kam Pum(Khuano) Col.Ngo Zam.(Sihzaang) .....ects
Â
Civil lam.
Mingyi U Thawng Cin Thang. Mangpi.Tual Khaw Mang.Dr Vum Kho Hau.(Minister) Cpt Mang Tung Nung.(MP) U Lun Pum.(MP). U Son Cin Lian.(MP) U Gin Thang MP. U Cin Sian Thang MP. U Thawng Do Zam(District Officer) Gin Za Cin(District Officer) U. Khen Za Mung.(Naingandaw Council) U. Tuang Za Khai(Naingandaw Council) U Khen Za Mung(Chin TahtahKah) U Kim Ngin(Chin usi)...ects
Â
Hih a tungaa uliante pen Tedim-Zomi hong thupisak mite ahi uh hi. Katheihloh tampi om hi. A thei peuhpeuh in hong behlap sak un. Zomi khempeuh kikhahsuah kei ni. Hong valtum ding Uital lawl vanglian mahmah hi. A hapak sau hi. A malmalin ih omleh valnop hongsa ding hi. Kilomkhat leeng cikmahin a kamsung hong tunzo ngeilo ding uh hi.
Â
Â
Thang Siangh. zogampalpi@yahoo. com
Â
Â
Â
Â
Â
Â
Â
Â

No comments: