Sunday, September 18, 2011

KAWLGAM HUN HOIH LAI

KAWLGAM HUN HOIH LAI
-Rev. G.K.Nang
Thu khat peuhpeuh pen a neu lua om loin, a kisapna na om tek hi. Gelh tak kei cih ding zong om tuan lo hi. Gelh kei lehang thu pawl khat mangthang dinga, kiciam teh thei nawn lo ding ahih ciangin gelh theih bangbang gelh ding hoih ka sa hi. Tua ahih manin “Kawlgam Hun Hoih Lai” cih thulu zangin papite pau leh ka neu lai hun tawm khat kong at hi. Kawlgam in suahtakna a ngah 1948 pan galkap in vaihawmna a lak 1962 kikal sung teng hun hoih lai ci-in kigen thei hi. Galkap in a lak khit 1962-64 zong hun hoih lai a, kumpi in Bank leh Sai khempeuh a tengh (nationalized) ciangin mipi hong khoih kha pan cih ding hi.

Tedim Paina masa: Kum 1962 kum sangkah zom thei loin lokho-in ka om hi. Lokhawh khit favang kici awllen sungin lawmte tawh ko Murlen khua panin Tedimah Mizogama van zuak ding pua dingin ka pai uh hi. “Laikat” kici zanah zialna laidal pua ding ka hi uh hi. Laidal lom khat pen “Lim” (Realm) khat kici a, dal 500 pha hi. Lim thum pen mi khat puak khop hi. Sumpi ding nei lo ka hih manin ka lawm Khai Nang in hong siksak a, Lim thum pua zo nai lo ka hih manin Lim 2 ka pua hi. Tedim sumbukte pen thupi kasa mahmah hi. Pa En Za Lang, Khual Za Kham cihte pen a hau pen a kigen hi. Mihaute in Saiha tawn nei hi kici hi. Nitak khuamial khit ciang zong ut tantan kivak a, launa om vet lo hi. Nitak ciangin Tedim khua sung pen mei tang zihziah a, sai khempeuhah Radio ging ziahziahin ciak ngeingai hi. Sente sumbuk khawngah van tam thei mahmah a, inn sung dim phitphetin van koih uh hi. Laidal pua-in Mizogamah letli ci-in khua kimah pai-in khot khit mateng ka zuak uh hi. Tua khit ciangin khat vei Phanat (sleeper) ka pua uh a, Sengpi dimin ka pua hi. Khatvei leuleu puan khedap kang ka pua hi. Tua khedap kangte pen to mahmah a, Mizogamah kideih mahmah hi. Bulh khat ciangin Rs.7.50 tawh ka zuak uh hi. Tua hun lai-in Sikkang zong kilim puak mahmah hi. A tung lamin nam vawh uh a, pak zeza-in pua uh hi. Phaiza khua nungak leh tangval mi 10-20 kikal bang kizui deetdaat uh a, muh nop ka sa thei mahmah uh hi. Phaiza khua pen sumbawl hatin a kigen ahi hi. Hih sikkang leh puan khedap kangte pen Japan kumpi in Kawlgam a suksiatna a liausum lohna hi kici hi.

Galkap Lutte: Murlen khua panin ko neu lai-in tangval pawl khat Kawlgam galkap na lut uh hi. 1956 pawl ahi tam maw, ka pu Suan Khaw Thang (Suantawng) a khuan hong ciah hi. Amah pen Sia Khup Za Go’ U ahi hi. Tangval tha hoih, thau pian phitphet hi a, melhoih kisa mahmah hi. Zi nei dinga hong ciah ahi hi. Ka u Hau Khaw Luante nungak tawh kituakin khua sungah mel hoihpawl a kigen ahih manin hong kingai uh hi. Ahi zongin ka nu in pute tawh kiten hoih lo hi ci-in phal lo hi. Khatvei, ka nu a khualzin kalin ka U Luan tawh inn ka ngak uh hi. Nitak ciangin ka Pu Suantawng hong hawh zel a, zan sawtpipi tu thei uh hi. Nitak khat pen a ihmu hong sa uh a, a kam gen teng uh ka za hi. Ka Pu Suantawng a khuan a paikik ciangin kitaipih ding, pai khawm ding ci-in geel uh hi. Ka lupna pen mei kiang ahih manin a thu gen teng uh ka za khin hi. Ka nu hong ciah ciangin ka u Luante vai hong dong hi. Kei zong ka zak bangin ka gen a, kitaipih sawm uh hi ci-in ka nu ka hilh hi. Ka nu in zong cin’ bawl pahin ka Pu Suantawng a pai ciangin a tonpih thei kei hi. Ka Pu Suantawng pen Mandalay a om hih tuak hi. A tun’ ciangin nik leh puan a hoih nono ka U Luan ading hong khak a, aman zong silh ngam mel loin singkuangah a kem hi. Hih banga nungak leh tangval kingai mahmah nu leh pa, innkuanpite hanga kikhen pen tuhun ciangin zat loh dingin hoih ka sa hi.
Tua khit ciangin ka Pu Pum Thawng galkap tawp hong ciah leuleu a, khua sung nungak melhoih a kigen nu Goih Ciin tawh kiteng hi. Pu Pumthawng pen tangval mel hoih mahmah, a thau pian, mai beem, tha kidom mahmah, kamsiam mahmah leh a kamtel mahmah khat ahi hi. A sawt loin 1959 kumin Mianpurah peem uh hi. A peem uh ciangin a inn uh Pa Kham Khupte in lei uh hi. Biakinn kong mai lian hi a, tua hun lai-in inn hoih a kigen hi. Pa Khamkhup naupa Thual Do pen galkap lut pensenin hong tung leuleu hi. Amah pen a thavom, a gawngpian khat hi. A van puakte khatvei innka tung nisa-ah phokhia a, bawmbi, puanak, sawtcia (banyan) bangzah hiam pua a, hau kasa mahmah uh hi. Amah zong zi neih hun mahmah ta ahih manin zi ding zong pah hi. Khua sunga tua hun lai-a nungak suan pena kinei Nuam Ngaih Cing tawh kiteng hi. Nuam Ngaih Cing pen thaupian, kam siam, kizen a kigen hi. Tua hun ma-in Ngur khua tangval khat in dong a, khuasung tangvalno ko pawl in khua dangah a pasal neih ding ka phal kei uh hi. A nu kiangah na tanu khua dangah pasal nei thei lo ding hi ka ci mawk uh hi. Tua banga ka gen uh ciangin ei sungah a nei ding i kibawl kei leh hoih lo ding ci-in ka kikum uh hi. Ka lawmte in kei tawh hong ciamnuih theih zel uh ahih manin kei ading ka ci pong uh hi. Ahi zongin ken lah zi neih ding ka ngaihsun ngam nai kei hi. Pa Thual Do hong tun ciangin kei zong hong ze theih pian napi-in bangmah hong gen kei hi. Ken zong bangmah ka gen ngam tuan kei a, siangtho takin Pasian deihna bangin a kiteng uh hi. Ahi zongin amau nupa in ta nei lo citciat uh hi. Tua hun lai-in Kawlgam galkap lutte pen kithupi ngaihsut mahmah a, sum nei pen zong suak uh ahih manin nungak a deih peuhpeuh uh a nei thei uh cih ding hi. Tu laia gamdang om tangvalte mah bang uh hi.
Kawlgam galkap Hawldar (San 3) a ngah khit ciangin pensen a hong ciah ka gang Lal Cin Zam zong hong tung hi. Zinpaak ci-in muamkhum lingmaw gah banga a eng hiuhiaute hong puak a, naupangteng hong hawm ciangin ka lungdam mahmah uh hi. Kawlgam kumpi kikhel hun lai teng hi a, amah thugen uuk khat ahih manin papite tawh holimna a neih ciangin Kawlgam pen Sosialit suak ding hi, hoih mahmah ding hi ci hi. Socialist kumpi a suah ding thute Murlenah nakpi takin hong gen ka za ngei hi. Amah pen zi nei sa, a zi leh tapa khat Cin Za Dai nusia a galkap kuan ahi hi.
1964 kumin ka U Suan Za Go zong galkap a khuan hong ciah hi. Kum 10 bang a om khit ciangin a khatvei hong ciahna hi. Amah pen 1st Chin Rifles hi a, Mualameng (Moulmein) ah om hi. Bawlung suih siam hi a, Battalion leh Chin Rifles teamah zong a kihel ahi hi. Thahoih mahmah, a mel zong hoih, a ngo pian hi. Tua hun lai-in galkapte pen tha hoih kisa thei mahmah hi. Khua sung tangvalte tawh bawlung sui khawm zel a, a bawlung suih pen kimu nuam mahmah hi. Suitcase khat leh Dol singkuang khat hong pua a, khua sungah singkuang hoih nei pen ka suak uh hi. Galkap tumte bek mah in Dol singkuang nei zo uh a, singkuang hoih penpen a kigen ahi hi. Amah zong zi nei nuam napi, eimi nungak gen ding om pha lo ahih manin hausate tanu Thanrumi tawh hong kingai uh hi. Ahi zongin kiteng ngam tak lo ahih manin zi nei loin paikik hi. A pai ciangin ka neu pen uh Za Lun Kap sangkah sak ding ci-in tonpih hi. Tedim ciang ken ka kha a, lampi-ah mite khakna aktui huansa tampi ka puakte uh ka ne zel uh hi. Tedim panin ka kikhen uh a, kei kia ka cihakik hi. Za Lun Kap pen family a omte kiangah koihin sangkah sak a, Tan 5 a sim ciangin a kimawlna lamah a khuk kep kipelh sak ahih manin hong ciah hi. Ka U Suan pen 1977 kumin pensen a, Kawlpi-ah omin kum khat khit ciangin hong nusia hi. Khamtung pana galkap lutte in a pensen uh ciangin khamtungah ciah nawn loin Yangon, Mandalay leh Kawlzangah a om suak tampi om hi. Tuate pen khua mu masa danin kingaihsun hi.

Bawduan Paite: Tua hun lai-in tangval tei deuh a kinei peuhmah galkap hiam ahih kei leh sum thalawh dingin Bawduan leh Namtu-ah Khamkhuk to ci-in pai uh hi. Murlen panin tangval guk thakhatin khamkhuk pai uh a, kum 3 khit khawng ciangin hong ciah uh hi. A tuahpha om loin cimawha hong ciah uh ahi hi. Tua khamkhuk paite pen hong tun kik uh kum tam dam loin tangval zi nei man lo vive-in si uh hi. Tu-a ka ngaihsut kik ciangin a Khamkhuk tawhna uh, leisung a nasepna uh cidam huai lo hi dingin ka um hi. Tuate laka tangval khat Mang Khaw Thang kici hong ciah loin kum tampi om hi. Kum 9 a om khit ciangin hong ciah hi. Hong ciah ciangin ka nunote khat Sial Cing tawh kiteng uh hi. Mangthang pen thagol, a ngo pian, thalian khat hi a, Sialcing zong nungak thazen, a mai tung pian, a ngo pian, thasang khat hi-in a kituak mahmah uh hi. A kiten khit uh ciangin Bawduanah paipih a, om suak uh hi.

Thukhupna: Kawlgam hun hoih lai-in galkap lut leh Bawduan pai ding cih pen tangvalte kidemna ahi hi. Sangkah ding thupi nai lo hi. Laisim ding kiphawk kha nai lo hi. Sum zon theihna om sun ahih manin kitaitehna tua bek mah suak phot hi. Tu hun ciangin galkap lut ding zong India lam ut huai zaw ta hi. Khasum zong tam zaw, gam sung suahtakna zong hoih zaw hi. Tua ahih manin Kawlgam panin India galkap lut pawl khatte in a zi leh tate uh Shillong khawngah koihin a tate uh sang kahsak hi. A pensen khin kim khat zong inn leh lo nei-in Shillong, Lamka, Champhai, Aizawl cih khawngah a om suak pawl khat om ta uh hi. Tua banga pensen khit cianga khamtunga ciah nawn loin khuapi a tate sang a kahsak theite a khua mu kisuak ta hi.

No comments: