Wednesday, October 7, 2009

Cingno tawh lenna gam - 9:

Ngaih Anglaite lenna gam

A minthan lam uh zong a phawk manlo zah donga nasep a kin Japan a om Zomi te nakpi takin pahtawi huai, phat huai, thupisim huai hi. Zomi khempeuh in a it huaina uh tun i phawk nai loh hangin mailamah i phawk semsem ding hi cih ka genkhol ngam hi.

Ngaih Anglai Ah (2003?) leh Ngaih Anglai Mah (2004?) video te Khitui Gospel Ministry tawh pangkhawmin hong hawmkhiat tak uh ciangin leitungbup a "Zomite Leitung" ("The World of Zomi" ci-a sia Rev. Dr. J.M. Ngul Khan Pau in a gen pen: When the World of Zomi Changed, D.Miss. diss., Portland, OR: Western Conservative Baptist Seminary, 1995) hong kilumlet lian hi. Tua zahta a Zomite ngaihsutna leh khuamuhna, lungsim a lumlet, a mitkeuhsak pen hih video nihte ahih lam zong phawk manlo uh hi. A phawk phial uh zongin tuabangin thupiang hi cih amau mit mahmah tawh a mulo, mu dingin zong Zomite tenna hong pha manlo uh hi. Ahi zongin ka thu zaksim khat a dik leh Cingno in Zomi te tenna Lamka, Aizawl, Champhai leh khua dang pawlkhat.... mun tuamtuam phaksawm in kilim thawi mahmah hi cih hi. Zomi khempeuh in a galdon, a lungsim tawng vua a sun mang, a zan mang vua a muh den uh ahih manin hih thu a taksuak ding lamen in - a tek a khang, a lian a neu in sun tawh zan tawh galdondon dingin ka lamen hi. A tangtunna dingin thungetna ah zong phawk ni. Sawt nawnlo ding hi. 'A ngakzote in thupha ngah hi,' kici hilo hia maw.

Kawlgam pan kibawl Zomi Siamsin Kipawlna te magazine sung khat ah (1994 kum pawl hi in thei ing), gamdang a tung Zomite cih thului gelh khat in a thului gelhna ah vanleng lim tuangsaka, a sungah Zomi tuangsak hi. Tua zawh ciang Gam Ngaih La cih Tg. Zam Dal (?) in hong bawltak ciangin tua sungah lasa Sia Kai Mung in, "Tunnu Zogam mubang ken hong ngai ing e..." cih la sa in, a videoclips ah vanleng mah tawh Zomite khualzinsak hi. Tua zawh a sawtlo in Tg. Thawn Kham 'Itna Ngaihna' la ah zong 'Zogam Lapi' pan kipan, khualui ngaih la, innsung ngaihna la leh Zomite nuntakna thu la tawh a kisa pawlkhat hong tuang kik hi. Tua ahih manin tua hun in Zomite gamdang ah nuntakna thak zongin kidiangkhia ta hi cihna hi.

Tua banga Zomi lasiamte, Zomi thugelh siamte in a saksak, a gelhgelh uh ciangin Zomite kalsuanna pawlkhat kithei in, kiza hi.

Tuate khempeuh hong kigawm toto in a gah a hoih mahmah tampi hong kilanga, tuate lakah khat pen Japan a om Zomi Christian Fellowship, Tokyo te kalsuanna hi. Hih NGAIH ANGLAI AH video series ah Zomite in thu a theih ngeiloh, a zak ngeiloh, a muh ngeiloh tampi hong lak in, gamdang a pai ngeilo, a mu nailote zong pilna tampi hong guan hi.

Tua hun in ATM kici sumlakna card pen India ah kizang nailo hi. Lamdang akisa khat hi. A tuazawh sawtloin hong kizanga, Ngaih Anglai Ah film a en kha peuhmah in a zatdan kithei pah a, noptuamna tampi kingah hi. Bawngnawi bung lai tawh kibawl cih bang kithei ngeilo a, tuni in a kizangta hiam kathei nai kei hi. Plastic mah tawh kitun pen Delhi khawngah bawngnawi zuakna hilai hi. Meileng ticket lei ciang 'hong tepsak ziauziau hilo maw' pen tuni tanin India ah a kizatna a om lam ka thei nai kei hi. Delhi Metro ah 'token' kizanglai hi in thei ing. Tua manin Ngaih Anglai Ah te lenna gam ah tulai leitung gam khangto penpen te nuntakzia hong kilak ahih manin i zat ngeiloh, i zattoh ding thu tampi i mukhol thei hi. [Hollywood film khawng a enen te in bel tuate i muhsa hi maithei, ahi zongin Zolai, Zopau tawh tua bang i khatvei muhna hi phot hi.]

Tua manin ZCF, Tokyo leh Khitui Gospel te pankhawmna pen Zomi khempeuh metna, Pasian minthanna, a mu khempeuh pilna ngahna ahih manin thuneu lo hi. Khitui Gospel nasepna zong limtak kimu thei ahih manin Topa hanga khitui luang tampi zong om cihna hi.

Leh, a film ah kihelte tawh ka kimuhna thu ah lut kik le'ng.

Ka tunni in Japan pen thupi muh sawmlua ka hih manin ka zinma a meileng paidan teng ka etna leh ka zintunna ding meileng station te ka ciamteh a, khuapi sung pen suangmanpha banga taang zeizai dingin ka mitkha in ka bawltawm hi. Ahi zongin vanlengtual ka tun ciangin vanlengtual pen Hong Kong vanleng tual sangin thupi lo zaw hiam cih ka muh ciangin lamdang kasa a, Laitui te in 'leitung pen ka upmawh na bang kei' a cih dan un, Japan pen ka upmawh na bang kei ka cisim pah hi.

Meileng sungah khuapi sung lam zuan dinga ka pai ciangin meileng lah a hoih mahmah hi mawk a, a vanzatte uh bel hoihmawk ei ka ci hi. Tua tak ciang Ngaih Anglai Ah' Khualpu* leh Niangbawi* meileng 'buta' (buta = station) ah a kivaidawnna thu uh ka lungsim ah hong kilangpah a, Shinjuku buta pen ka phawk hi. Kei hong dawn dinga hong pai Nu Haukhek leh Pa Nang Lian Thang te zong tua dana kimu dingin ka mitkha in ka bawl hi. A taktak in cileng ka mitkha ah a omsa khat - Japan ka muhsawm dan pen Ngaih Anglai Ah video sunga te bang ahi hi. Tua lungsima puasa in a pai ka hi hi.

*Ngaih Anglai video series a minte ka zat hi.

Tua manin hong dawnte zong a mel uh ka theihna ding pen video ka etna pan ka ciamteh hi a, na kilamdang lo in, video sangin nakpi in hoihzaw uh a, zong nungak tangvalzaw uh hi. Khuapi ka lut uh ciang khuapi pen HK bangin inn sangpipi a omding ka sak leh na hi lo a, lamdang kasa pian hi. Nu Haukhek in, 'Japan a innte pen neu cikcik ahi' ci a kumlui pekpek a ZONET pan ka kikup thu uh ka phawk a, zinling munlua ahih manin inn pen sanglo, lianlo, neulo, ahoih bek vive in limtak geel in a kilam hi mawk hi. Inn khempeuh a mihing khat ading a kisam khempeuh koih kulsa uh ahih manin room zong a lian thei lo hi mawk hi. Inn khat a hih nak leh tuivot, tuilum zatna ding, ekbuk leh kisilna buk siangtho gina tak koih kul, laibu koihna ding leh lupna, anhuanbuk cihte a kimin koih mawk uh ahih manin ..... Zogam ah Zo Inn i lam ciang a khuam phut a, a sual dawh a, a bang um a, a tung khuh ziau in, taptung meikhulna ding a om nak leh luah theih i cih tawh na kibanglo deuh hi.

Sawtpek hita, Sia Dal Go Nang hong ciah ciangin Japan gam khantohna limtakin gen a, Sesih khua a ciammuih gen siam khat in ciltui kai liangin na ngaia, a zinglam ciang siapa om nawnloh ciangin nungak helna ah, lawm leh gual tawh gualnopna ah ngaihsut behlap in ciammuih in gen kik a, "Japan gam khantohna bel ekbuk lawng dawn ah khawl (machine) kibulh a, tua a pelh uh ciang leihoihza packing sa in lengkhia ziahziah hi" ci se hi. Ngaihsun zo sa ve ve ing. Tua zahta ahi kei zongin khantohna bel a lamdang hi.

Ka tun zan phone hong ginga, "Niangbawi nu hi ing ei. Niangbawi laisim a lupsan lo pen" hong cih ciangin a mel ding ka mitkha ah ka bawlpah thei a, a tua zawh ciang Cingno in hong hopih ciangin, ".... tua zah mawle" ciin no peuhmah ding ka hiam ka ci a, ..... ka cih leh ka cih loh ka thei nawn kei hi.... ka ci na le?

A zingsang ciang zingtho in khuavak ah Japan khuapi ah ka khuadak leh huihvot hiauhiau pen bel ko khua Murlen tawh kibanga, inn leh lampite bel ko khua sang phadawm zaw deuh a, a liat mahmah loh hangin siangtho, vuikhu dik khak ding tawm deuh, napkhem zong nektak ding zah in siangtho hi! Ahi zongin ka muhsawm zah in lian kasa kei a, Taiwan tawh kibang kasa hi. A gam lianlo, a mihing tengte lah tam veve si ahih manin leitang pen limtakin a zek uh hi mawk hi.

Mihing tamzaw, a khuapi zaizaw, a meileng uh tamzaw, etc hi kei leh Taiwan tawh a kilamdanna om kasa kei hi. Technology muhtheih pak teng leh nungakno te kizap dan, khedap deihdan, fashion, hair style, kilawm gamtat (polite, manner), etc. ah a kilamdanna om kasa kei hi. Ahang hi thei ding khat Taiwan pen Japan te in kum 50 (1895-1945) sung na uk uh a, tuni tanin Japan etteh penin nei lai uh hi.

*Cingno nu tawh kimu: ZCF ah ka kikhop tak ciang biakinn sung ka lut bektak in Zopuan tawh a kizem a hoih mahmah, a gal pan nungak a kisa lo theilo, khat ka mu a, ka naih pheiphei leh ka lungsimah hih pen ka muh ngeisa 'hi teei taw' ka ci pah hi. Ka mitkha ah, ".... Cingno nu a bangci hong naih phei ve, .... i lupkhop loh a sawt tawh, zin bang kei hang e...' cih hong suak a, Ngaih Anglai Ah Cingno nu pen hi cih ka theipah hi. Amah lengla do, biakinn ah mithak hong kikhawmte a nohset in kizen mahmah hi.

La makaite lam ka etphei leh UNICEF te in AIDS thugenna ah a om mipi lak pan a lengh mahmah te mel ka mu a, amin uh ka theih loh hangin ka mitkha ah hong suak zuaizuai hi. Tua kikhopna mun zong UNICEF te AIDS thu genna mun hi a, mipite zong tua muna kikhawmte hi cih ka phawkpah hi.

Ka mailam tutna veilam ah a lengh tuak nih tukhawm a, a mel uh ka muh loh hang khatzaw zaw pen Pa Hang hiding cih ka ciamngam hi! Ahi zongin Pa Hang bang mel nei nih a om pen lamdang kasa a, ka mit hah nuamlo hiam, a mu khial ka hiam ka ci thapai a, ahih hang.... mipi te muhna ah kei tawh Pa Hang thum a pha ka hi leltak uh hi.... ha ha ha...!!

Kei pen UNICEF lam pan Siavuannu tawh kiton ka hih manin adang ka theih a om hiam ciin ka hak kiaukiau a, gamla et kullo in ka mai liana tu pen, ....... ka visa bei in, tawmvei no kiangah hong bel leng aci hi ing... aci pen hilua ei ciin ka ciamngam leuleu hi.

Kuama phawk loh in ka lungsim ah ken noteng hong mungei, hong mel theih - na mel uh hong thei ngei teei sing maw ka ci hi.

Ka lungsim ah hong suak khat pen 'hih teng bek hi kei ve uh aw' cih hi. Tua hun a video kizaih khawm tampi om nawnlo in, hong ciahsan ta uh a, Khualpu leh Niangbawite, siavuan Suan leh Thangno te leh midang pawlkhat om nawnlo hi cih ka phawk hi. Hong lunglen huai sim tiai tuai hi. Amau zong a ngaihsut khak uh ciang a lunglen hun uh om tei taw!

Leitung i cih pen hunkhat laia nuamsa a khawlkhawm ankuangkhat sawkkhawm, lupna tungah lumkhawm natawm zong nikhat ni ciang kingaita leng kikhen kul dinga, utkei ta leng kikho zolo ding hi mawk hi. A lunglen huai lamin ngaihsun leng leitung pen Lengtong Pauno laphuak bangin... "....bang ding mel kong mu se hiam...." ci a lunglenna ding tam mahmah hi. Ahi zongin mailam manawh in i pai zel ding hisi hi, lungleng khuangai a dinkhawl man kihi lo hi.

Kikhop tawp, KHUADO PAWI ah ka lut suk uh ciang khangno makaite na tung masa in music na tum ziahziah uh a, Zopuan vive silh zihziah in, a silhlo te in a thungpi sunguh pan a puak uh Zopuan leh dial te la khia in na kizemzem ciat uh a, Niangbawinu zong a ngaihno tukpak khusak in na buai kei a, Niangbawi laisim zong tutpih manlo hi... he he he....

Japan ah nau piang masa pen Sian zong tangvalno hita ahih manin Drum tum siam mahmah a, mipi lasakna, khattang lasakna te ah khuangtum in pang den a, ka pakta mahmah hi.

"... kei adingin Niangbawi bel Lengtonghoih a bang hi mai...." a ci Kham zong ka mu a, a samhiatdan (hair style) kikhek nailo ahih manin ka tel pah hi. ... gennop thupi khat nei hi veng, kong hawh thei diam.... aw, ong hawh aw maw... tua leh Niangbawi ka itna hong sang maw? ..... kong san theihloh thu a gen dinga hong pai kai ve.... ci leng na dah lua diam? .... tua leh hong sang cihna maw?...... (Niangbawi in lusu ngeungeu) Kham mit ah tua Niangbawi lusu ngeungeu bangzah in a etlawm tam!!

A pam lam ka khuadak phei leh vantung pan solkhapi hong kiasuk hiam ci ing, ka mit a bangci a le? Japan ah ka mit a bangci ale, ka muhte kilamdang si e.... Aw! Ka birthday aivele..... no no no..... I mean, Cingno aive leh!!!!!!!!!!!!! Heih, thakhat in zin hong ling hia? Ahih kei leh Sian i khuangtum ging hizaw ahia, Sia Hau Mung keyboard tum ging hizaw ahia??? Ka lungtang kisai hizaw ahia..... no one knows the answer... !!

A liangko ciang a pha a biang langnih tuak a kikhai ningniang a sam vom dikdek kivei niangniang in a khut vik kilawm lianlian tawh keilam hong manawh phei a, laser meivak nih tawh hong kikap bangin a mit in tangtak in hong en phei a.... Nicole Kidman leitungah om hiam cih zong kiphawk nawnlo hi. Ka tak a hia, ka mang.... "Hi! nang.... Cingno maw?" "Ka khut ka piak leh aman zong hong sawkphei in ka khut hong len a, a namtui kinuh ka za ciaiciai hi.....awi, ka nu... Thalpuk in si pah leng zong ka kisik tam? A dream come true. Ka sunmang, ka zanmang a tak suak hita ei. Tun ka vanleng ticket la in Taipei ciahkik leng zong ka lungkimta in ciai.... Hih second 30 hun nervous taka om ding Zotaang tampite lunggulh hi a, sunmang zanmang in a mat cim theihloh uh hi ngel ding hiven. Kei bel Topa hong gelsak hiam........ lamdang kasa hi.

Sometimes we touch,
The honesty is too much,
Then I had to close my eyes and hide,
I wanna hold you till I die
Till we both break down and cry
I wanna hold you till the fear in me subside
......... Dan Hill

I kilawn khak sunsun ciang,
Ka lungsim tawngnung pen a,
Ka ngaihsutna khempeuh maimang hi.
Ka sihma teng anglai ah pom in,
Lungsim khempeuh suahkhia in tamkham leng,
Ka maizumna khempeuh hong bei ding hi.
(my free translation)


Ahi zongin vaimim leh gatam tawh ka khankhiat hangin Japan ah tamsuak lo ding ka hi cihka thei a, tamsuak lo bek hiloin, sawt zong tamlo ding ka hi cih ka thei a, a zing, a thai mah ciang a ciah pah ding ka hi cih ka phawk hi. Tua ahih leh mikangte in zong, 'make hay while the sunshine' ciin a khualzinna gam khempeuh vuah 'sunni a tan laiteng i sep ding,' 'sep theih lai sem, sep theih nawnloh hun zan hong tun ma in' .....

Thu saupi om taleh, gen khin zo tuanlo ding i hih manin hialbawl sawm phot leng....Ka muh dan a dik diam thei keng, ahi zongin Ngaih Anglai Ah, Ngaih Anglai Mah leh Ngaih Anglai video series te ah a kihel teng bek a thupi hilo hi cih ka mu hi. Hih sungah a kihel khempeuh a tawsawn, a panpih, a kim a pam pan tha a pia, a lamlak Zomi tampite hangin a semkha sunsunte sepna nakpi takin Topa in thupha a pia hizaw dingin ka um hi.

Thukhupna: A masa pen ah AIDS tawh Cingno a sih tak ciangin a vekpi un khasia taktak uh, a kah taktak uh pen Kha Siangtho nasepna lianpi hi dinga, a lamdang mihingte theihsiam loh Pasian ompihna hi dingin ka um hi. A video zaihna munte uh lah tua zah a kibawl leh geel (design) hi tuanlo napi Topa in hih video a mu peuhmah lungtangah na' asepdan, thu a gendan ka ngaihsut ciang Japan a om Zomi te bek nasep hilo in 'a ompih khat om hi', tua pen Immanuel Pasian hi a, Pasian ahihna kilangsak in, leitung bei donga hong nusialo ding Pa in hong nusiat hethet lohna hong kilangsak hi ka ci hi.

Topa minthanna hizaw ta hen. Praise be to God.

[Ngaih Anglaite lenna gam khualzin nuam a, nuam zong kasa a, ka zin kikkik nuam liang hi. Ahi zongin cikciang mel kimu kik ding cih pen na khempeuh a bawlpa bek a thei hita ahih manin lunglen huai zong kasa hi. Gennop tampi omlai, bei pak kei inteh.... mailam ah video bawllai a a sepdan uh tawm khat Cingno tawh kihonate hong suaksak sawm lai ning]. Zangkong Pu Thangboi cih bangin, "hong hanciam lai ning!"

.......... zop lai ding............



Hau Za Cin
Phuitong Liim


Behlapna (a lunglutte adingin):

1. ............ a Ni Dim hong nua-kik..... "hong nua-kik e!!!!!!"....2. .....hanciam ou, hanciam ou....3. ....... Nu, ka pi in hong bawlsia lua hiam?....... ......4. ..... kei bel tuisik a bang........ ..5. .....zin bang keei hang e.....6. .........bawi, ka khuh hong suak vat si e......7. ..... kong san zawh lohna thu a gen dinga.... hong ci leng na dahlua dia.....8. ........... van tawh nang i ong teh thei sam ding hia.......9. ............ hai ngak thei ngak a i hong ngak hi e........... .10 . .........Pa, ka khut sungah nong sia mai diam........ ...11. ......... kei ading a bilvuhsa om cih hi kei ven, nang zong hi thei......12. ........ na zawllui nu in hong hopih khit a kipan.....13. ........ hong thusiam se si cia,..... nanga dia i hih theih sun hi e......14. ........ Pa, ken 'ka' uthang hong ciah loh hang hong nusia lo ding ka hi maw Pa.....15. ....... awle nu, awle pa..........16. .......He, lai hilh, lai hilh kawm a hong pai..... i love you bang hong ci lecin kei a na nuam khin khian ding cih dan maw......... .17. ......... sungpa aw..........18. .......... inn pan na hawlkhiat hang, ka lungsim tawng pan cikmah hunin hawlkhia thei tuan kei ni teh......19. ........... vai thupi khat nei hi veng kong hawh thei dia....20. .......... aistiri acih na thei na, hong it, hong it mahmah ing.......21. .......... nang adingin tel ding nih om - Japan pai ding maw, Tedim ah om zaw ding........ .22. ........ Japan ah Sia Khual zong om cih za ing....(Niang bawi nui, bang hang ahi tam - a zum maw, a lungdam?)... ..23. ......... tha kingah lua leh tua ci thei.....24. .......... a dah a kap hi ke'ng, ka pa tha......... .25. ........... ka sam bang hong hici tansak beih boih e, en vevua bombitual kiteeng...26. .......... a bung khawng lai tawh kibawl hi sese a maw...., naute vai....... kei zong lai va en phot ning maw....27. ........... ven van, tam man lua peuh mah e Sia Khual.... hong tepsak ziauziau e maw Set tawh, ...... hong pia kik pah hilo maw.... maitai e maw......28. ........ AIDS i cih pen "mihing pumpi sungah natna a omsak thei a dal ding tha"....29. ....... ka makpa ding pa zong sisan ka etsak kei vua leh......... ..30 ........ kua teng om nai vua......... na mopawi tawh buai keei lo ding na hia..... hilo, kigen theilo...... ....31. ..........Siavuanpa , bangcih ding, kei dah lua ing,........ ...32. .......... dam kik thei ding hileng dam kik nuam mah ing.........33. ........... Uthang nang kap kei ve.........34. ......... Uthang ang ah.......... ......35. .......... sanmun muangsa na hih leh........ tang kei zuan banga lia na zuan a leh ........36. .......... nang hang, nang hang, nang hang, ............ .......37. ........... e, hong pai ve, tuazah maw le....and so on ...........

No comments: