Siallum thu (atom)

Maangkaang te kawl ngam a laak zawk 1887 kum in, Zongam dong ala suak
tu in maangkaang ngalkap maang Captain Wright, Kawlpi hong theng hi.
Ngal kisim kul ngawl a, hong uk thei natu vaihawm nuam in khamtung
ukpi, khua hausate kawlpi apai natu, kamtai sawl a, hong sam sak hi.
Zomi lampuite zong taang mi ( 5 ) teal a, kawlpi pai sak hi.
( Sizaang Khua 5 pan ) Captain Wright taw a kimu uh ciang, mai etna in,
Khap 5 le zung 3 azai Zam 5, Taubeal 5, Puanvan sil 5 leh haangke ten
120 pia hi.
Tuazawk ciang, thu tu bang aa vai tha hi,
"Kam awi kazat luang in Letsong tu te hong thak ung, thusau ngaisun un
kawlpi hong sim nawn heak vun. Kawl te om na ngam teng la zo khu hi,
Khamtung teng le , Kawlpi zaang teng a uk tu ka koi uh hi , UK pa thu
na mang bua uh le, kangalkap ten hong man sak tu khu hi.
Taangmi ( 5 ) te in lungkim ngawl a, nial pai hi. Zongam a thet kik uh
ciang, ngam lampui te kikum a, Hibang in thu zasak kik hi.
"Phaa hi no maangkaang te zong ko ngam sung hong pai heak vun.Ko no
hong mu ngei ngawl khu hi, kazi kata te in no hong mu leh hong lau ngawp
tuhi."
A hi zong Maangkaang te in eimi makaai te ii thuson awlmawk ngawl in
" Kothu hong ni zaw un, kilem na hizaw hi, tu kamaikaai uh te khamtung
ngam hong pai tu hi ahizong no hong susia tu hingawl hi, Pawi ukpi
patawh akimu tu leh ngam en tu in hong pai to hi" ci in thuzasak kik
hi.
Sizaang makai te in hi bang in thuzasak kik hi. "Ko No makaii te ii
ngam et tu sia hong khaam zo ngawl tu khu hi. Ahizong pawi te ukpi pa
tawh aki mu nuam uh le, Kawlpi ii nitum na sang pan, Pawi ukpi ngam
pai na lampi om hi" ci in azasak hi. Ahi zong maang kaang te in "Ko
Pawi Ukpi ngam paina lampi he ngawl khu hi. Upper Chindwin le India
ngam, Sitta Kaung dong theng tu, Lampi khat ziik tu ka hi uh ciang,
kulli le nguai-an tu vai hawm vun" a ci zeau uh hi.
Sizaang makai te in Bangma hun, Thaangmual kan sak ngawl tu" ci in
khensat aa, baangkua khat pan pasal khat vo naam , thau , tei, tawi in
Mangkaang te ii lamziik na Phual Phatzaang dong simtham aa tua munpan
hei,chiikmol, Pawkpeak, nam le lamziik na ah aki zangh van tatuam
matsak hi. Kawlpi dong hawlsuk siat hi.
Tedim hausa pa Khawcin in a ngalkap 400 le mualbeam pan 30 zong ngal
hu in hong panpui hi. Kawlpi asim na ah Zomi 5 thi a, Maangkaang te 17
man hi.
Tua hun pan kipan Maangkaang te zongh a ngalkap te Thuangthi ( kawlpi
pan tai 8 na ) akoito hi.
Sizaang ngam le Kawlpi kilak law teng ah Mangkaang te le Zongal hang te
(United Zomi Force) sakidel ngal ki del in ngam sung ki uum in kisim hi.
(Skirmish)
Ahi hang ngalvan te ki khaai lei ahi man nung kinkik hi. Tuak pan
Tuulsuk Zuhawm maul Phat zaang mual Leisan mual , Han Thang lei ziik
na , Nilum mual teng a, hong sim tato sia, Khuasak hong theng a, inn
khat zawk inn khat haltham hi. Khuasak a thet lai tak Buanman khua
aa,Sizaang ngam, Kamhau ngam, Sukte uk ngam, Zahau ngam, le Tedim khua
pan ki ngawm ( Zongam Ngalkap ) 2000 bangh kikai khawm in Maangkaang
te sim tu le sim ngawl tu akikup lai tak Mangkaang te in Khuasak pan
Top ( Cannon ) tawh Buanman khua kap tham in,Inn, Thingkung, lopa
hong kaang ngawp aa, Zomi ten lamdang ki sa hi. Sukte le Kamhau te,
Zahau te in Sizaang makaai te kung ah "Ko koma ngam pan sim zaw tu
khuhi"
ci-in Sizaang te hong nu sia hi. Sizaang te zong atam zaw ngam sung ah
ki bu hi.Khuasak le Buanman ahaal zawk ciang Thuklai Zaangpitam ah ,
Maangkaang ngalkap te phual hong sat laleau aa amate taw kilemna a
vawt nuam te sam a, pawlkhat te in kilemna vawt hi. A hihang, a lel
nuam ngawl teng le kilemna a vawt nuam ngawl Buanman & Voklak pawlkhat
sia tua nuam tuu te in lampuui in, Siallumkul to in, Maangkaangte do
vevehi Siallum kul sia
(Kulpi, Nupi kul, Kulbaan, Kulpeang, Ngalvil Dum ci in nasia tak a,
akivawt ahi hi.
Kulpi sia ngalte a dona mun pi hi. Nupi kul sia, Numei, Patangte bukna hi.
Kulbaang sia kul khat le khat kizopna hi. Kulpeang sia , Pu Enkham te
inn khuan bukna hi. Ngalvil Dum sia, ngalte ngamtatna , mu theina tu
dum a kito hi.
Maangkaang te do natu in, nasia tak a kivawt, Siallum kul thu sia ,
ngal kilemna a vawt masa pasal 2 in Maangkaang te tungah thu puak hi.
Tasia ciangin ,
a ngalkapno te pai sakin kilemmna vawt a, unau bang om thei natu thu
zasak hi. Siallum lampuite in "Bang ma hun , niam zaw lel zaw ngawltu"
ci in azo hi. Maangkaang te zongh in " kilemna nong vawt nuam bua uh
le, 1889 may 4 ni kuan tu khu hi. Nakidawm vun" ci in zasak hi.
Siallum lampui te zongh" Hi ma hen, pha hi. Man lang kuan tavun, na
chi uh luang sak tu khu hi" ci in zo kik a , asun azan in nasia tak
kinging hi.
4th May, 1889 ni in Maangkaang te Siallum siam tu in ngaldap 380 tawh
Thuklai pan kuan hi .The Chin Hill vol 1 na sung lai mai 30 na ah
Siallum sim tu in apai 125bek ci hi.Pu Bo Khup Za Thang ii laibu vawt
sia sung 160 ki ci hi.Liim khai khua pan a khang , kamphen Kyaw Thwe
in lamlak in Thuklai pan Buanman, Mualsan, Nuunpi Na- lun, Taai-khe
Taaitaan, Minsii tawn in Siallum sang hong kuan hi(Lamlak pa in Lam
khial puinik nek hi ).
Maangkaang ngalkap te hong kuan sia, Na-lun Mual tung pan , ngalvil a
om That Khup tuu, Pu Zong Awn in mu a, Siallum kul a thu zasak pai
hi.A dawl a dawl a om ngalvil pawlte zong. Ngalte mi pha za sim in
,kulpi pan a do tu hong theng hon hi.
Lampui khat ahi Pu Vum Mang in Ngalte hong neak tatak ciang, ama le
Pu Thang Hau, thakkhat thu, kul pan leang to a, kap ahiman , ngal te 2
chi pai hi. Tasia pan kipan, tawlnga ngawlin kikap uh hi. Tua hun
laitak sia zing sangnai 10 hun ahi hi. Sunkhua teak kikap aa, nitak
nai 4 val dong kikap hi. Maangkaang te in kul ii condition sia he
ngawl si Sizaang ngalhaang te ii achin khauh na sia phul zo ngawl hi.
Liimkhai khua pan Khatkap ,Kam suak , Son thuam te U nau te in
"Ih uu le nau te mong siat pet ma ngawl tu ziam" ci aa Maangkaang te nung
pan
hong kaap ciang, Maangkaang te in Zomi pui adang te in akiim uum sa in
lau in tai ngawp laleau hi.
Maangkaang te 3 le adang 83 chi hi . A hi zong Chinhill vol 1 page 31
ah Maangkaang officer 1 chi aa, Captain Mayne le Surgeon le Quesne
liam hi. Ngalkap 3 chi aa, 8 liam hi ci aa, ciam te hi. Ngal hahsat
mama ciang aki nga Victoria Cross sia Surgeon le Quesene in nga hi.,
Maangkaang te ngalhiam pha zaw ahiman, nikaai sang ciangin, kido zo
nawn ngawl a, Siallum kulpi pan, ngam le minam atu in luang 27 kisial
suak hi,.
Tua hi man, voklaak khua mawk Siallumkul sia apha tatak kipua a, mi
theampo et thei tu in , athi teng ii min, Suangkaang tungah at in tuni
dong kimu thei hi.

Siallum kul panin ngamatu a nuntak na a pia teng min,
anuai a bangin kiciamte hi.

1 Pu Khup Vum 19 Pi Vung Neam
2 Pu Khai Suak 20 Pi Ot Huai
3 Pu Lian Kam 21 Pi Huai Nuam
4 Pu Vum Mang 22 Pi Lian Vung
5 Pu Tuang Vungh 23 Pi Lam Ciang
6 Pu Pau Suang 24 Pi Uap Nuam
7 Pu Zong On 25 Pi Niang Ciang
8 Pu Pau Suang 26 Pi Dim Ngiak
9 Pi Lian Vung 27 Pi Uap Huai
10 Pu Zong On
11 Pu Zong Thuam
12 Pu Za Vum
13 Pu Thang Hau
14 Pu Lu Kam
15 Pu Son Suang
16 Pu En Kham
17 Pu Pau Lam
18 Pu Haang Sing

Ref: Bo Thawng Khaw Hau ii 1954 zokhangsim na laibu part one .
Bo Khup Za Thang ii Kawlkam tawh a at Siallum Fortress ( History )
Lia Esther Cingh Khan Dim ii Siallum Brief ( A ma ii thesis )
1996 Sizaang laisim bu tan 4 sung Siallum thu